نرم افزار درختواره فقه

درختواره فقه؛ شیوه‌ای نوین در ارائه متون فقهی

عرضه نمودار درختی 58 باب از ابواب فقه اسلامی

موضوعات: فقه و احکام

سیستم عامل: ویندوز

حجم: 0.07 گیگابایت

محتوا

عرضه نمودار درختی 58 باب از ابواب فقه اسلامی به همراه متن کامل 7 دوره لغت‌نامه در 52 جلد.

امکانات و قابلیت‌ها

نمایش درختواره فقه با قابلیت مقایسه بین دو یا چند باب فقهی و ارائه آن به‌عنوان محور فقه‌پژوهی؛

اتصال کتب فقهی قدما بر درختواره و دسته‌بندی نظام‏‌مند و طبقاتی اطلاعات و تفکیک مباحث فقهی، اصولی، رجالی، تاریخی، ادبی و...؛

ارائه فهرست‏‌های منتخب از عناوین درختواره و نمایه‌های مکمل؛

نمایش مدخل‌های تحقیقی از عناوین درختواره و نمایه‌های مکمل همراه با نظام‌های مشترکات، مترادفات و مرتبطات واژه‌‏ای؛

ویژگی ارتباط بین عناوین گوناگون درختواره در یک یا چند باب‏ مختلف فقهی؛

تعیین ارتباط مباحث مطرح‌شده در یک منبع اطلاعاتی و تشخیص جایگاه واقعی آن؛

امکان جستجوهای پیشرفته در مسیر درختواره، عناوین و الفاظ کتب؛

دسترسی به کتب قدما از طریق فهرست درختی و نمایش آن با قابلیت‌های متنوع کتابخانه‌ای؛

مختصر و مفید بودن عناوین درختواره به جهت بی‌نیازی از تکرار الفاظ عرضه‌شده در مسیر درختواره؛

برطرف شدن ابهامات ناشی از نمایه‌سازی غیر نموداری؛

قابلیت اتصال ابواب فقهی به متون کتب علمای پیش از شیخ طوسی رحمه‌الله از جمله: جمل العلم و العمل؛ الانتصار؛ الناصریات؛ فقه الرضا؛ المقنع؛ الهدایه باالخیر؛ المقنعه؛ الإشراف و الکافی.

درختواره روشى نوین در ارائه متون فقهی

همواره پژوهشگران و محققان علوم اسلامى‏ جهت سامان‌دهى امر تحقیق و دستیابى به مطالب مورد نظر خود ناگزیر از پژوهش و دقت نظر در کتب و متون گرانقدر گذشتگان هستند، ولیک به جهت وسعت و کثرت حجم منابع اصیل و قدیمى ‏کاوش در این متون و مراجعه به مصادر متعدد و منابع مختلف، مشکلاتى همچون کمى‏ وقت، عدم دقت کافى و... در روند تحقیق در پى خواهد داشت.

ازاین‌رو مؤسسات تحقیقاتى و علمى‏ به جهت آسان‌سازى کار محققان، متون مختلف علمى ‏را مورد تحلیل قرار داده و روش‏هاى گوناگون را جهت سامان‌دهى امر تحقیق در اختیار جامعۀ علمى‏ قرار داده‌‏اند.

با تحلیل و بررسى این روش‏ها مى‌توان ادعا نمود که عرضه اطلاعات در دسته‌هاى منظم به صورت نمودار درختى همراه با ایجاد ارتباط بین عناوین یک درخت با دیگر عناوین از بهترین صورت‌هاى موجود در عرضه اطلاعات یک علم است؛ زیرا ارائه اطلاعات به دیگر شیوه‌‏ها در عین بهره‌‏برى از محاسن بالا از نقائصى نیز برخوردارند که به شرح زیر است:

روش‏هاى تحلیل متن

به‌طور کلى یک متن تحقیقى و پژوهشى را به روش‌هاى تحلیل لفظی (معجم الفاظ)؛ تحلیل فرمتی (فرمت تخصصی)؛ تحلیل واژه‌ای؛ تحلیل نمایه‌ای (نمایه بر متن) و تحلیل موضوعی (معجم موضوعی) مى‌توان تحلیل نمود، البته از حیث زمان‌برى دسته‌بندى اطلاعات جهت تهیۀ نرم‌افزار مربوط و نیز از نظر نوع پاسخگویى به خواسته کاربران، هریک از تحلیل‏هاى یادشده متفاوتند و هرکدام درصدى از خواهش‌هاى محققین را برآورده خواهد نمود.

به‌عنوان مثال از حیث زمان‌برى و پاسخگویى به خواسته کاربر، معجم موضوعى داراى اولین رتبه و معجم لفظى آخرین رتبه را دارا است و دیگر تحلیل‏ها با توجه به نوع کاربرى، در مراحل متوسط و میانى قرار خواهند گرفت.

درختواره مکمل روش‏هاى رایج

گرچه معجم‏هاى موضوعى به جهت بهره‌‏گیرى از قابلیت‏هاى فراوان و دقت فوق‌العاده در تحلیل متون داراى هیچ نوع جایگزینى نیستند، اما چون نقدهاى هفت‌گانۀ ذکرشده بر این نوع تحلیل و دسته‌بندى اطلاعات وارد است، لذا مى‌‏توان ادعا نمود که سیستم درختواره توانایى جبران این نواقص را دارد، بنابراین درختواره یا نمودار درختى با ارائه نوعى کیفیت و شکل‌دهى جدید اطلاعاتى، قابلیت حکومت و انطباق و اثرگذارى بر معاجم مختلف از جمله معجم موضوعى را داراست و از آنجا که نظام درختى از یک ساختار کیفى با شکل‌دهى جدید بهره‌‏مند است، نه‌تنها هیچ‌گونه منافاتى با روش‏هاى تحلیلى دیگر نداشته، بلکه مى‌‏تواند با دمیدن روح در کالبد دیگر معاجم، کارایى آنها را دوچندان کند.

درواقع معجم‏هاى موضوعى واژه‌‏اى، نمایه بر متن و الفاظ، قابلیت لازم جهت ارائه به صورت درختواره را دارا هستند و این نظام درختى است که نواقص آنها را برطرف ساخته و به شیوه‏اى جدید عرضه مى‌شود.

بنابراین نظام درختى نه‌تنها یک روش جایگزین و هم‌عرض با روش‏هاى دیگر نیست، بلکه ارتقادهندۀ روش‏هاى مختلف پژوهشى و تکمیل‌کنندۀ معاجم گوناگون است.

اصطلاحات

درختواره: درختواره یعنى نمایى از عناوین کلى و جزئى یک علم که به صورت طبقه‌بندى‌شده در شاخه‌هاى منظم عرضه مى‌شود (این نمودار قابل تطبیق بر کتب و متون متعددى از منابع موجود در آن علم است).

برگ: نهایى‌ترین قسمت درختواره که نقطۀ ارتباط بین شاخه‏ها و متون و منابع در نظر گرفته‌شده پیرامون یک علم است. نشانى‌هاى استخراجى از متن، از طریق کدهاى اختصاصى توسط این ترمینال‌ها به درخت متصل مى‏شود.

شاخه: به گره‌هایى از درخت که قابلیت انقسام و پیشروى به شاخه‌هاى دیگر و یا برگ را دارد، شاخه گفته مى‌شود.

مکمل: در حین تطبیق و اتصال درختواره بر متون مربوطه، گاه عناوینى که هیچ‌گونه جایگاهى در درخت ندارند به چشم می‌خورد.

با توجه به عنایت به حفظ و نگهدارى و استفاده از آنها در جایگاه مناسب، این عناوین به صورت نمایه‌هاى مکمل، با شاخه‌هاى مربوطه ارتباط برقرار نموده و در اختیار مجامع علمى ‏قرار داده مى‌شود.

به‌طور مثال، بر هیچ‌کس پوشیده نیست که کتب فقهى گنجینه‌اى عظیم از فروعات و مباحث استدلالى است که در ضمن آن، مباحث مرتبط با فقه مثل قواعد فقهى و مباحث قرآنى، اصولى، رجالى، کلامى، تاریخى و ادبى قرار دارد.

بر همین اساس مباحث غیرفقهى و کاربردى به صورت نمایه‌هاى مکمل عناوین درخت عرضه مى‏‌شود.

عنوان: مفهومى ‏است اعم که شامل هریک از حالت‌هاى شاخه، برگ و مکمل مى‌شود.

مرتبطات: گاه مباحث و مطالب مندرج تحت یک علم از چنان ارتباط تنگاتنگ با یکدیگر برخوردارند که مى‏تواند نیاز محققان در حوزۀ دین را برطرف نماید؛ زیرا ممکن است پژوهشگرى در جستجوهاى خویش حوزه‏اى از معانى را مورد توجه قرار داده که شاخۀ انتخاب‌شده تنها شامل بخشى از این حوزه است.

این خواسته که در بیشتر موارد مورد تحقیق به خوبى آشکار است، نیازمند ایجاد رابطۀ بین دو یا چند شاخه و یا برگ از برگ‌هاى درخت است که در ارتباط تنگاتنگ با یکدیگر قرار دارند.

به‌عنوان نمونه مى‏توان در دو باب صوم و صلاة از ابواب فقه به ارتباط میان دو بحث صلاة مسافر و صوم مسافر و ارتباط تنگاتنگ بین این دو موضوع و تأثیرات مستقیم آن در استنباط احکام شرعى و مباحث مندرج در تحت این موضوع اشاره کرد.

شناخت روابط مفهومى بین شاخه‏ها و برگ‌هاى مختلف یک یا چند باب، و توجه بر وابستگى میان یک بحث از مباحث یک علم با دیگر موضوعات، از ویژگی‌هاى این مرحله است.

ارجاعیات: با توجه به شیوۀ اطلاع‌رسانى دقیق و منظم یک نظام درختى و گستردگى ساختار و تنوع مباحث و مطالب یک علم، گاه ممکن است یک عنوان به اعتبار حیثیات مختلف در جایگاه‏هاى متعددى نمود پیدا نموده و بر همین اساس تکرار شود.

در این میان تشخیص اصلى‏ترین جایگاه این عنوان از مهم‏ترین شگردهایى است که معمار یک درختواره باید با دقت فوق‏العاده به آن بنگرد. به‌طورى‌که هر پژوهشگرى با دستیابى به جایگاه‏هاى غیراصلى به محل اصلى خود ارجاع داده شده و از آن مکان با متون مندرج در آن علم ارتباط برقرار نماید.

محتویات

با توجه به اینکه متون کتب فقهى علمای سلف علاوه بر مسائل و فروعات فقهى مشتمل بر مطالب و مباحث دیگر چون اصولى، رجالى، ادبى، تاریخى و... است و از طرفى نیز این درختواره براساس فروع و مسائل فقهى تدوین شده است، ازاین‌رو جهت تحلیل درختواره‌اى متون مندرج در منابع به دو دسته تقسیم گردید: الف) مطالب فقهى که به صورت نمودارى عرضه مى‌شود و ب) مطالب و مباحث غیرفقهى و ادله و نظریۀ صاحبان رأى که به صورت عناوین مکمل نمودار عرضه شده است.

الگوى درختواره

عنایت فقهاى عظام به کتاب شرائع الاسلام و نوع دسته‌بندى بدیع همراه با تبیین فروع فقهى آن، موجب شده تا دسته‌بندى و شاکلۀ درختوارۀ فقه از این کتاب ارزشمند الگوبرداری شده و شرائع محقق رحمه‌الله مبنا و محور تحقیق نمودارى قرار بگیرد.

فرمت‎گذارى تخصصى

فرمت‌هاى مندرج در عناوین درختواره عبارتند از: معانى و مرادفات؛ واجبات و مستحبات؛ محرمات و مکروهات؛ حِکم و آثار؛ احکام؛ شروط و اعتبارات؛ اقسام و انواع؛ تنازعات؛ فرمت‌هاى مندرج در عناوین مکمل؛ معانى و مرادات؛ مباحث کتاب و سنت؛ مباحث اصولى؛ مباحث رجالى؛ مباحث تاریخى؛ مباحث ادبى؛ ادله و آراء؛ فهرست اعلام؛ آیات؛ اشخاص؛ امکنه؛ ازمنه؛ احادیث؛ فرق و گروه‌ها؛ قواعد و ادعیه.

منابع

محور اصلى این برنامه، نمودار درختى 58 باب از ابواب فقه اسلامى است که قابلیت اتصال با متون کتب علماى قبل از زمان شیخ طوسى رحمه‌الله (جمل العلم و العمل؛ الانتصار؛ الناصریات؛ فقه الرضا؛ المقنع؛ الهدایه باالخیر؛ المقنعه؛ الإشراف و الکافی) را دارد، امید است که کتب شیخ طوسى رحمه‌الله پس از اجرای مرحلۀ هماهنگ‏سازى عناوین و سیستم‏سازى، به‌زودى در قالب درختواره عرضه شود.