نرم افزار فرهنگ اصطلاحات علوم

نرم افزار فرهنگ اصطلاحات علوم
متن 97 عنوان کتاب در زمینه فرهنگ‌‌نامه اصطلاحات علوم، در 157 جلد
موضوعات: علوم قرآن، علوم حدیث، بلاغت،اخلاق و عرفان، اصول فقه، طب، عقاید و کلام، فقه و احکام، منطق و فلسفه، نجوم و جغرافیا
سیستم عامل: ویندوز
حجم: 0.44 گیگابایت
 

توضیحات
فرهنگ اصطلاحات علوم، برنامه‌ای است دربردارنده آثاری که اصطلاحات خاص در هریک از رشته‌های علوم اسلامی و انسانی را شرح می‌دهد. این‌گونه از آثار را امروز می‌توان «فرهنگ‌های موضوعی» خواند که با عنوان‌هایی مانند «المصطلحات»، «اصطلاحات»، «فرهنگ اصطلاحات»، «معجم المصطلحات»، «فرهنگ‌‌نامه»، «واژه‌شناسی اصطلاحات»، «واژه‌نامه» و... نوشته شده‌اند. نمونه‌های فرهنگ اصطلاحات را می‌توان این آثار دانست: مصطلحات الفقه، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیه، اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها، فرهنگ اصطلاحات منطقی و فرهنگ اصطلاحات فلسفه و کلام اسلامی. این‌گونه از منابع در شمار منابع مرجع دست اولند.
 

منابع مرجع
تعاریف گوناگونی از کتب مرجع وجود دارد. ران‌گاراتان معتقد است مرجع به کتاب‌هایی اطلاق می‌شود که به‌گونه‌ای طرح‌ریزی شده‌اند که در آن اطلاعاتی خاص جستجو می‌شود. به عقیده او کتاب‌های مرجع برای مطالعه مداوم استفاده نمی‌شوند (علیجانی و کرمی، 1388، ص36). کتاب‌های مرجع به‌جای آنکه مانند دیگر کتاب‌ها به شکل متوالی یک ایده را بیان کنند، در قالب مداخلی کوتاه که به شکل الفبایی، یا نظام‌مند مرتب شده‌ است، اطلاعات موثق به خوانندگان عرضه می‌کنند (همان، ص38-39).
منابع مرجع برای انجام پژوهش‌ها در علوم گوناگون، از ابزارهای بسیار ضروری به‌شمار می‌روند و پژوهشگران، بدون این منابع، مجبور به صرف هزینه و زمان زیادی برای گردآوردن مواد اولیه تحقیق خواهند شد. منابع مرجع با به دست دادن اطلاعاتی مستند و یقین‌آور از اصطلاح‌ها و واژه‌های گوناگون، همه آنچه را که باید درباره یک اصطلاح بیان شود، در یک جا گرد می‌آورند. آنچه اهمیت منابع مرجع را برای استفاده پژوهشگران بیشتر می‌کند، مستند بودن به منابع دست اول و دوری از اعمال نظر شخصی نویسندگان مداخل است. به عقیده برخی از کارشناسان فن کتابداری، کتاب‌های مرجع در تحقیقات علوم انسانی، به‌مثابه ابزار تحقیق در آزمایشگاه‌های علوم تجربی است؛ همان‌گونه‌که محقق علم فیزیک نخست باید در آزمایشگاه‌های فیزیک با ابزار آشنا شود و شیوه استفاده از آن را فراگیرد، محقق علوم انسانی نیز باید با وسایل تحقیق و طرز استفاده از آن آشنا شود (ستوده، 1373، ص15).
منابع مرجع عموماً دو دسته‌اند: 1. منابع مرجع دست اول یا ردیف اول که مستقیماً پاسخ سؤال مراجعه‌کننده را در اختیار او قرار می‌دهند؛ مانند دایرةالمعارف‌ها؛ 2. منابع دست دوم یا ردیف دوم که به‌جای پاسخگویی مستقیم به سؤال افراد، آنها را به منابع دیگر ارجاع می‌دهند؛ مانند فهرست‌ها، چکیده‌نامه‌ها و... (همان، ص28).
اصطلاح‌شناسی یا فرهنگ‌نامه اصطلاحات یا فرهنگ اصطلاحات علوم، گونه‌ای از منابع مرجع است و در میان این منابع، جایگاهی خاص دارد؛ زیرا حوزه‌های تخصصی علوم را دربر می‌گیرد و مخاطبان اصلی آن، نه عموم استفاده‌کنندگان، بلکه دانشجویان و پژوهشگران تخصصی حوزه‌های گوناگون علومند. در ذیل به تعریف و تفصیل آن پرداخته می‌شود.
 

فرهنگ اصطلاحات علوم
از قدیم به مجموعه علوم و معارف و تمام آن چیزهایی که سبب ترقی روح و تربیت نفس می‌شوند، فرهنگ گفته می‌شد و امروزه نیز در واژه‌های فرهنگستان، وزارت فرهنگ و غیره به این معنی به کار برده می‌شود (بستانی، ص95-96).
از همین روی، به مجموعه علوم و معارف و هنرهای یک قوم، یا کتابی که شامل لغات یک یا چند زبان و شرح آنهاست، فرهنگ گفته می‌شود.
انواع فرهنگ‌ها
الف) فرهنگ واژگان؛
ب) فرهنگ‌های اصطلاحی، موضوعی و اختصاصی؛
ج) فرهنگ‌های عامیانه؛
د) فرهنگ‌های چندزبانه؛
«اصطلاح»، به واژه یا واژگان مرکبی که در علم یا علومی خاص، معنایی ویژه یافته باشند که با معنای عمومی آن متمایز است، اطلاق می‌شود.
دانشمندان هر علم برای بیان مفاهیم، اصطلاحاتی (یعنی واژه‌هایی را که از عرف عام اقتباس کرده و در عرف متداول خودشان در معنای مورد نظر به کار می‌گیرند) را به‌کار می‌برند. با گذشت زمان و انبوه شدن اصطلاح‌ها و انتقال آنها به نسل‌های بعدی و ایجاد زبان مشترک بین جامعه عالمان یک علم، نیاز به نگارش و تدوین فرهنگ اصطلاحات پدید می‌آید.
فرهنگ اصطلاحات، شرح و تعریف مجموعه‌ای از واژگانی است که در علوم و نزد گروندگان به نحله فکری خاص بار معنایی خاصی یافته‌اند. فرهنگ اصطلاحات، با توجه به تعریف پیش‌گفته از گونه‌های منابع مرجع، از منابع مرجع دست اول به‌شمار می‌رود (نوری، 1377، ص90).
تفاوت فرهنگ اصطلاحات با لغت‌نامه یا فرهنگ‌لغت
الف) «اصطلاح»، به معنای توافق گروهی خاص از مردم بر وضع یا استعمال واژه‌ای در غیر از معنای اصلی آن است. هر فنی در سیر تکاملی خود بستر زایش اصطلاحاتی خاص است. «اصطلاحات در حقیقت، نمودار و شاخص‌اند که نشان‌دهنده یک مفهوم کلی و مجرد در ظرف لغت هستند. هر کلمه باری از معنی به دوش دارد و القاکننده آن معنای عام به مخاطب است، لیکن شاخص‏ها افزون بر معنای عام بیانگر مفاهیم کلی و مجرد اهل فن هستند» (ستوده، 1373، ص62).
«لغت»، به گفته برخی از زبان‌شناسان، مأخوذ از «لوگوس» یونانی به معنای کلمه‌هایی است که در میان همه تکلم‌کنندگان یک قوم (عرف عام) متداول است.
ب) تفاوت دیگر لغت با اصطلاح، در قلمرو معنایی است. واژه در قاموس لغت دارای قلمرو معنایی محدود است که معمولاً آن معنی متشکل از یک یا چند کلمه، در برابر واژه آورده می‌شود؛ اما قلمرو معنایی اصطلاح، گسترده‌تر و وسیع‌تر از آن است؛ مانند واژه «صلوه» در معنی دعا. اما وقتی همین واژه از عرف عام اخذ و در عرف خاص به‌صورت اصطلاح استعمال می‌شود، معنای گسترده‌ای می‌یابد و عبارت می‌شود از سلسله اعمالی که با آداب و شرایطی باید انجام شود تا فریضه‌ای به‌جای آید (همان، ص63).
ج) تفاوت دیگر این است که تعداد لغات در گنجینه واژگان یک زبان از حیث مفردات محدود است و در مجموعه‌ای به نام فرهنگ قابل عرضه است، اما برای اصطلاحات به اعتبار پدیده‌های تازه محدودیتی متصور نیست.
د) کاربرد واژه و اصطلاح، عکس یکدیگر است؛ یعنی قلمرو کاربرد واژه در عرف عام تقریباً به تعداد همه گویندگان آن زبان است، ولی حوزه کاربرد اصطلاح و تعداد افرادی که با معنای اصطلاحی آن آشنایی دارند، محدودتر و کمتر از قلمرو کاربرد واژه است؛ مانند واژه «سالک» که در لغت به معنی رونده و طی‌کننده راه است و در اصطلاح عرفا به کسی اطلاق می‌شود که از خود به جانب حق گام برمی‌دارد و طالب تقرب پیشگاه الله است و در طی این طریق از مشکلات باکی ندارد و با نور هدایت پیش می‌رود.
در هر دانشی برای بیان مفاهیم، اهل آن دانش اصطلاحاتی را اختیار کرده‌اند. برای هر مفهوم و پدیده نو، واژه‌ای از عرف عام به‌مناسبتی برگزیده می‌شود و با بار معنایی تازه‌ای در عرف خاص آن دانش به کار می‌رود؛ پس لازم است که شرح این بار معنایی تازه و گسترده در مجموعه‌ای گرد آید تا اهل تحقیق و دانش‌پژوهان، آن را در دسترس داشته باشند (ستوده، 1373، ص62-64).
 

تفاوت فرهنگ اصطلاحات با اصطلاح‌نامه
اصطلاح‌نامه، به واژگان کنترل‌شده‏ای اطلاق می‏شود که رابطه سلسله‌مراتبی یا همبسته میان مفاهیم را نشان می‏دهد (بابایی، 1384، ص33). در اصطلاح‌نامه‌ها رابطه اصطلاحات از دید عام، خاص و وابسته بودن نشان داده می‌شود؛ برای نمونه در یک اصطلاح‌نامه، اصطلاح تطهیر با آب جاری، جزیی از اصطلاح آب جاری و با اصطلاح تنجس آب جاری مرتبط است. خود اصطلاح آب جاری، جزیی از اصطلاح آب مطلق است و با اصطلاحاتی چون آب راکد، آب چاه و آب باران، مرتبط است.
مداخل فرهنگ اصطلاحات، گرچه مأخوذ از اصطلاح‌نامه است، اما فرهنگ اصطلاحات به‌خلاف اصطلاح‌نامه عهده‌دار شرحی زبده و مستند به منابع معتبر، از اصطلاح‌هاست.
 

تفاوت فرهنگ اصطلاحات و دایرة‌المعارف
فرهنگ اصطلاحات و دایرة‌المعارف از جهت پرداختن به موضوع‌های خاص به شکل موجز و ترتیب الفبایی مشابه یکدیگرند؛ اما تکیه فرهنگ اصطلاحات علوم بر توضیح و شرح مختصر از اصطلاح است، ولی دایرة‌المعارف اطلاعات گوناگون درباره یک موضوع را عرضه می‌کند و ابعاد گوناگون یک واژه را بیان می‌نماید. یکی دیگر از تفاوت‌ها، طول مقالات یا شرح واژگان است؛ معمولاً دایرة‌المعارف‌ها مقالاتی مفصل و مبسوط در تبیین یک مدخل عرضه می‌کنند و ازاین‌روی، دایرة‌المعارف‌های هر علم دارای مجلدات گوناگونند، اما فرهنگ مصطلحات، مداخل خود را به‌اختصار بیان می‌کنند و ازاین‌رو مجلداتی کمتر از دایرة‌المعارف دارند.
 

برنامه فرهنگ اصطلاحات علوم
این برنامه در قالب کتابخانه‌ای از فرهنگ مصطلحات علوم که در حوزه علوم اسلامی و دانش‌های وابسته منتشر شده‌اند، است. نسخه نخست این برنامه تنها دربردارنده منابعی است که در برنامه‌های پیشین مرکز به کار رفته یا نسخه متنی از آن در دسترس بوده است. محدود بودن برنامه به این دست از منابع، به سبب تنگناهای بودجه مرکز بوده است. در تهیه منابع برنامه، کوشش شده که تنها منابعی را که در آنها اصطلاحات خاص علوم و شرحی گزیده و موثق عرضه شده است، آورده شود. دیگر منابع که فهرستی از اصطلاح‌های علوم را عرضه ‌کرده‌اند، در این نسخه عرضه نشده‌اند.
مقصود اصلی و هدف نهایی نویسنده و خواننده، تفهیم و تفهم است. حال اگر معنای الفاظ در نظر گوینده چیزی و در نظر شنونده چیز دیگری باشد، تفهیم و تفهم چگونه ممکن است؟ بنابراین بر دانشمندان است که درباره الفاظ، اتفاق نظر داشته باشند. کلمه‌ها در واقع قلعه و سنگر معانی است و تثبیت اصطلاحات علمی، سنگ پایه ساختمان علم است. حال اگر این ساختمان بر روی یک پایه لرزان بنا شود، به هدفی که مقصود اصلی ساختمان بوده است، نمی‌رسد. تثبیت اصطلاحات علمى فقط براى خود علما مفید نیست، بلکه براى معلّم و متعلّم ،هر دو، مفید است؛ چنان‌که براى تمام خوانندگان مفید است؛ بنابراین، هم فایده تعلیمى خواهد داشت و هم فایده اجتماعى.
فایده تعلیمى آن، این است که تثبیت اصطلاحات، مستلزم تحدید معانى الفاظ و توضیح آنهاست، به‌نحوى که هر لفظى فقط براى موردى که وضع شده است، به کار خواهد رفت و براى هر معنى فقط یک لفظ استفاده خواهد شد. در این صورت، کار معلّم و متعلّم هر دو آسان است؛ وقتى معنى یک لفظ، مشخص و معیّن باشد، تفهیم آن براى معلّم و تفهّم آن براى متعلّم آسان است. همچنین الفاظ، وقتى منطبق با معانى باشد، استعمال آن دقیق‏تر و صراحت آن کامل‏تر است.
فایده اجتماعى تثبیت اصطلاحات این است که تعیین حدود معنى الفاظ، تفهیم و تفهّم بین مردم را با یکدیگر آسان مى‏کند، به‌طورى‌که در مورد چیزى که نمى‏دانند سخن نمى‏گویند و وارد معنایى که برایشان روشن نیست نمى‏شوند. بیشتر اختلافات سیاسى و اجتماعى، معلول این واقعیت است که مردم معنى الفاظى را که در بحث‏هاى خود به کار مى‏برند، دقیقاً مشخص نمى‏کنند؛ مثلاً الفاظ آزادى، عدالت و مساوات، در نظر طرفداران کمونیسم و سرمایه‏دارى به یک معنى نیست. همچنین است کلمات حقّ، واجب، خیر، کرامت و غیره. اگر بخواهیم اختلافات بین مردم را حل کنیم و به تفاهم بین پیروان عقاید متشابه تحقّق بخشیم، نخست باید این معانى را به‌گونه علمى و روشن معلوم و معین کنیم. این تحدید معانى بسیارى از عقاید و آراء را به هم نزدیک مى‏کند و از اتلاف وقت و کوشش بى‏مورد افراد مى‏کاهد (صلیبا، جمیل، ترجمه منوچهر صانعى دره‌بیدى‏، ص14-16).
 

ضرورت
- کامل شدن فرایند اطلاع‌رسانی درباره هریک از علوم اسلامی-انسانی؛
- آسان‌سازی فرایند پژوهش در زمینه علوم اسلامی-انسانی؛
- زمینه‌سازی برای افزایش آثار جدید در حوزه علوم اسلامی-انسانی؛
- زمینه‌سازی برای تحقیق تطبیقی در حوزه علوم اسلامی-انسانی.
 

هدف
- امکان‌پذیر کردن اصطلاح‌شناسی تطبیقی در هریک از حوزه‌های علوم اسلامی-انسانی؛
- نشان دادن سیر تطور اصطلاحات در هریک از علوم اسلامی-انسانی؛
- کمک به استادان و پژوهشگران در حوزه علوم اسلامی-انسانی.
گستره موضوعی برنامه
در این برنامه، بیش از 97 عنوان کتاب فرهنگ اصطلاحات علوم در 157 جلد، در هشت دسته موضوعی عرضه شده است:
1. فقه و اصول فقه؛
2. منطق؛ کلام، فلسفه و عرفان؛
3. تاریخ و جغرافیا؛
4. طب؛
5. علوم قرآن؛
6. علوم حدیث؛
7. بلاغت؛
8. گوناگون (دانش‌ها).
 

محتوا
* دسترسی به متن 97 عنوان کتاب در زمینه فرهنگ‌‌نامه اصطلاحات علوم، در 157 جلد، در موضوع‌های علوم قرآن، علوم حدیث، بلاغت، فقه، اصول فقه، فلسفه، عرفان، منطق، کلام، تاریخ، جغرافیا، طب و...؛
* دسته‌بندی کتاب‌ها در هشت گروه: 1. فقه و اصول فقه؛ 2. منطق، کلام، فلسفه و عرفان؛ 3. تاریخ و جغرافیا؛ 4. طب؛ 5. علوم قرآن؛ 6. علوم حدیث؛ 7. بلاغت؛ 8. گوناگون (دانش‌ها)؛
* متن قرآن کریم به همراه ترجمه.
 

امکانات و قابلیت‌ها
- ارائه فهرست الفبایی اصطلاحات موجود در منابع، با قابلیت جستجو به روش‌های ساده و پیشرفته؛
- امکان مشاهده و مقایسه منابع مرتبط (ترجمه‌‌ها با اصل منبع)؛
- ارتباط متن و فهرست کتب با بخش‌های دیگر برنامه، مانند جستجو، قرآن، لغت‌نامه یا کتاب‌‌نامه؛
- قابلیت‌های پژوهشی به همراه امکانات یادداشت‌برداری، ذخیره‌سازی، ویرایش و چاپ متن.