تقویم الابدان فی تدبیر الانسان

معرفی کتاب تقویم الابدان فی تدبیر الانسان

تقویم الابدان فی تدبیر الانسان (یا منهاج البیان فی تقویم الابدان)، کتابی در پزشکی به عربی از ابوعلی یحیی بن عیسی معروف به ابن جزله (متوفی 493) که در زمان خلافت مقتدی بامراله(467ـ487) و برای او نگاشته شده است. 

بخش‌های مختلف این کتاب

این کتاب شامل یک مقدمه، فهرست و مشروح مطالب (هر دو به صورت جدول) و فصلی مشتمل بر دستورهایی برای درمان مناسب بیمار است. مؤلف در مقدمه در باره سبب تألیف کتاب گفته است که آن را برای بی نیاز کردن جوینده از مراجعه به کتابهای مفصّل پزشکی نگاشته، و کتاب را «قلیل الحجم کثیرالعلم» وصف کرده است.

بخشی از این کتاب در قالب جدول

قسمت عمده مطالب کتاب در قالب جدولهایی مانند جداول تقویم نجومی تنظیم شده و احتمالاً ابن جزله در به کارگیری این روش به کتاب تقویم الصّحّة ابن بطلان (متوفی 444) نظر داشته است (ترجمه فارسی، بنیاد فرهنگ ایران، 1350 ش). در دوره‌های بعد عده‌ای دیگر، از جمله حُبَیش بن ابراهیم تفلیسی (قرن هفتم) در تقویم الادویة المفردة و الاغذیة، از این روش تقلید کردند. ابن جزله در این کتاب اطلاعاتی را در باره 352 بیماری در 44 جدول آورده است.

جدولهای این کتاب

هریک از جدولها دوازده خانه دارد: خانه اول نام بیماری، چهارخانه بعدی مزاج و سن بیمار و زمان و مکان ابتلا به بیماری، خانه ششم درجه بیماری از جهت عادی یا خطرناک بودن، خانه‌های هفتم و هشتم سبب بیماری و علامت آن، خانه نهم تجویز استفراغ و انواع آن، خانه دهم گواراترین درمان با غذاها و داروها که از آن به درمان شاهانه (التدبیرالمَلِکی) تعبیر شده است، خانه یازدهم داروهای آسان یاب، و خانه دوازدهم درمان عمومی (التدبیرالعام) شامل درمان با دارو یا غذا یا جراحی (علاج بِالْیَد). ابن جزله در فصل پایانی، به ذکر نکاتی پرداخته که پزشک باید به آن‌ها توجه کند، از جمله نوع و سبب بیماری، نیرو و مزاج طبیعی و غیرطبیعی بیمار، شرایط زمانی و مکانی، استفاده نکردن از دارو وقتی که بیماری با غذا درمان شدنی باشد، ترجیح داروهای ضعیف و مفرد بر داروهای قوی و مرکّب، و توجه به حفظ نیروی بیمار در دوره درمان. 

اهمیت این کتاب

تقویم الابدان به سبب اختصار و احتوای آن بر مطالب گوناگون پزشکی، از قدیم موردتوجه بوده و نسخه‌های متعددی از آن در کتابخانه‌های دنیا وجود دارد. اهمیت آن به پایه‌ای بود که بارها آن را ترجمه و تلخیص کردند، از جمله سپهسالار علی فرزند عبدالهن در 647 و محمداشرف فرزند شمس الدین محمد طبیب برای شاه سلیمان صفوی (1077ـ 1105) آن را به فارسی ترجمه کردند. نسخه‌های متعددی از این ترجمه‌ها در کتابخانه‌های ایران و هند و ترکیه و آلمان و انگلستان موجود است.

مختصر تقویم الابدان

مختصر تقویم الابدان، نوشته عبدالحلیم بن عبدالهر قُوَه لَوی در 1066، نیز در کتابخانه دانشگاه استانبول نگهداری می‌شود. 
همچنین نسخه‌های متعددی از متن عربی کتاب در کتابخانه‌های ایران و کشورهای دیگر وجود دارداسکندر، 1967، ص 199ـ200؛ اسکندر، 1984، ص 80).
فرج بن سالم در 679/1280 آن را به لاتینی ترجمه کرد.
این ترجمه ابتدا در 1531، و بار دوم در 1533 به چاپ رسید.
در 1533، میخائیل هِر آن را با نام (جداول صِحَت) به آلمانی ترجمه کرد.
این کتاب در همان سال در استراسبورگ به فرانسوی ترجمه شد.
این کتاب در 1275، 1285 و 1303 در ایران چاپ سنگی و در 1333 در دمشق چاپ سربی شد.