ریاض الادویه

درباره نویسنده کتاب

• یوسف بن محمد بن یوسفی هروی اصلاً از اهل خواف بود. وی قسمت عمده‌ای از دوران حیاتش را در هرات گذراند و گفته اند که در اواخر زندگانی خود به هند رفت و در دربار ظهیرالدین بابر (بابور) (937- 912 هـ. ق) و همایون (963- 937هـ. ق) به سر می ‌برد و به نام آن دو چند کتاب تألیف کرده و مدّتی در همان دیار بود.
• اهمیت یوسفی به ویژه در آن است که برای آسان کردن دانش پزشکی چند منظومه در این فن سروده است. وی علاوه بر اشعار طبی در مضامین دیگری نیز شعر می‌ گفت و «یوسفی» تخلص می‌کرد. وی بیشتر مطالب پرکاربرد طب را به شعر درآورده است. از این رو آثار او بسیار معروف و از قدیم الأیّام مردم آن را حفظ می کردند.
• وفات یوسفی را برخی 950 هـ. ق یاد کرده‌اند. از یوسفی بیش از پانزده عنوان کتاب و رساله به یادگار مانده که یکی از آثار ارزنده و معروفش ریاض‌الادویه می‌باشد.

فهرست کتاب ریاض الادویه

کتاب ریاض الادویه یکی از آثار مهم و ارزندۀ طبّی دورۀ صفویه است که در شبه قاره به زبان فارسی نوشته شده و علی رغم آثار طبی دیگر یوسفی، که به شعر یا تلفیقی از شعر و نثر است، صرفاً به نثر می ‌باشد. برای پرداختن به جنبه‌ های مختلف این کتاب، آن را از جهاتی اجمالاً بررسی خواهیم کرد:
ریاض‌ الادویه مهمترین اثر یوسفی در مفردات ادویه محسوب می شود. این کتاب در بیان مراتب کیفیات ادویه در یک مقدّمه و دو باب و خاتمه‌ای ترتیب یافته است:

1. مقدمه در بیان تحمید و تقدیم کتاب به همایون شاه و منظومه ای در مدح وی و مباحث کلی در خواص و امزجه و نظایر آن می‌باشد.
2. باب اوّل در ادویۀ مفرده به ترتیب حروف تهجی؛
3. باب دوم در ادویۀ مرکبه به ترتیب حروف تهجی؛
4. خاتمۀ مختصری در «امتحان جودت و ردائت تریاق و جز آن»

مختصری در مورد محتوای کتاب

• تعداد ادویۀ مفرده در این کتاب، 787 مفرده است که در باب اوّل بدان پرداخته شده.
• تعداد ادویۀ مرکبه که در باب دوم بدان پرداخته شده، 257 مرکبه اعم از معجونات و نطولات و مطبوخات و غیره می ‌باشد.
• البته در ترتیب اسامی داروها در هر بخش صرفاً به حرف اوّل آن توجه شده و همچون فرهنگهای واژگانی به ترتیب حروف دوم و سوم و غیرۀ کلمات توجه نشده است و این امر باعث چینش نامرتب و نافرهنگواره‌ای آن شده است.
• یکی از امتیازات مهم این کتاب، پیش از هر چیز، ضبط واژگان غیرفارسی (متداول عامّه) در اسامی داروهاست که از بسیاری جهات مهم و قابل توجه است.
• اغلب واژگان معادل داروهای ذکر شده در این کتاب، به ترتیب بسامدی: هندی، شیرازی، عربی، ترکی، یونانی و گاه به ندرت سریانی و عبری و نبطی است. او با صرافت تمام، گاه معادل‌ های گوناگون یک واژه را یاد می ‌کند و گاه دیده می‌ شود که برای یک واژه دو و گاه سه معادل هندی می‌آورد.
• این امر به خاطر اقامت یوسفی در هند و آشنایی او با زبان هندی بسیار مهم است. گاه واژگان هندی‌ یی را ضبط می ‌کند که در منابع دیگر دیده نمی ‌شود و این امر اهمیت جنبۀ زبان‌شناسانۀ اثر را چند برابر می‌کند.
• نامهای مترادف مواد دارویی نه تنها اهمیت عِلمیِ محض، بلکه اهمیت زیاد عَمَلی نیز دارند؛ زیرا در نوشته‌ های پزشکی و دیگر علوم در این دوره، نام داروها به دیگر زبان‌ها آن‌چنان فراوان بود که اهمیت واقعی آنها بر پزشک و داروشناس آشکار نبود. این امر آن گاه پیچیده ‌تر می ‌شد که یک دارو در جاهای گوناگون به نام‌ های گوناگون ضبط می ‌شد و برعکس، یک نام را به چیزهای گوناگون داده بودند که اغلب به سوء تفاهم ‌های جدّی می‌انجامید.
• بدین ترتیب، می‌ توان گفت که یکی از مسایل اساسی که یوسفی در تدوین و تالیف ریاض‌الادویه در نظر داشته، آشکار ساختن و روشن کردن نام‌های مترادف مواد دارویی موجود بود، وانگهی به نامهای محلی نیز توجه فراوانی نموده است.
• او همگی خواص مزاجی داروها را به دقّت تمام ذکر نموده و مضرّات، مُصلحات و بدلیّات هر یک با صرافت خاص خود، به ترتیب آورده شده است.
• یوسفی در بسیاری از عنوان‌ ها و مدخل‌ های مفرده از گیاهان یا ادویه‌ای سخن می‌ گوید که در سرزمین ‌های گوناگون وجود دارند و اغلب آنها را یا در کتب پیشینیان دیده، یا خود، البته به ندرت، مشاهده کرده است.
• این خود حاکی از آن است که از سال ‌های جوانی در هرات، علاقه او به داروهای گیاهی شکل گرفته و علاوه بر آثار طب منظومش که بیشتر جنبه آموزشی برای نوآموزان داشته، در زمان پختگی حیات علمی‌ اش اثری به نثر خلق کرده که یکی از مهمترین آثار پزشکی دوره صفویه محسوب می‌شود.
• یوسفی در ضمن این کتاب به برخی اطبّا و کتابهای طبّی اشاره کرده و از آنها نقل قول نموده است. او از کتابهایی چون المنهاج ابن جزله، قانون ابن سینا نقل قول کرده است. درست است که از منابعی نیز که مورد استفادۀ وی بوده، یاد نکرده، امّا کاملاً تأثیر این آثار بر این کتاب مشهود است.
• یکی از این آثار اختیارات بدیعی حاجی زین العطار است که تمام اصطلاحات پزشکی شیرازی از آن نقل قول شده است. البته از آثار مشابهی چون قرابادین شاپور بن سهل و مفردات ادویه‌ای که در ذخیرۀ خوارزمشاهی جرجانی و صیدنه ابوریحان و کتب نظیر آن آمده، غافل نبوده و تقریباً اکثر منابع مهم ادویۀ مفرده و مرکّبه را دیده است.