سنگ فیروزه

Turquoise

تاریخچه مختصر سنگ فیروزه

سنگ فیروزه به واسطه رنگ و خواصی که دارد در گذشته نمادی از بهشت خدا بر روی زمین تلقی می‌شده ‌است. این گوهر را اگر قدیمی‌ترین سنگ قیمتی تاریخ ندانیم قطعاً به عنوان یکی از قدیمی‌ترین سنگ‌های جهان دارای تاریخ طولانی می‌باشد. در ایران این سنگ را "پیروزه" به معنای پیروزی می‌خواندند، اما اعراب این واژه را معرب کرده و "فیروزه" نام نهادند. در زبان انگلیسی نیز این کلمه به معنی "سنگ ترکی" برگرفته از واژه فرانسوی  Pierre Turquoise است و آن برگرفته از این واقعیت تاریخی می‌باشد که در زمان‌های دور، ایران و سایر کشورهای خاورمیانه از طریق راه ترکیه این سنگ ارزشمند را به اروپا صادر می‌نمودند و تصور مردمان این بوده‌است که این سنگ در ترکیه استخراج می‌گردد.

سنگ فیروزه چیست؟

سنگ فیروزه یکی از سنگ‌های گران‌بها در جواهرسازی است. از سنگ‌های فیروزه برای ساخت سرویس‌های جواهر استفاده می‌شود. این سنگ با ارزش و فوق العاده زیبا دارای شفافیت زیادی نیست ولی به رنگ‌های متنوعی در طبیعت دیده می‌شود. با توجه به درجه خلوص کانی و میزان تأثیر دیگر کانی‌ها، طیف رنگی آبی روشن تا سبز در سنگ فیروزه به وضوح دیده می‌شود. تنوع رنگی فیروزه به دلیل وجود املاح مس و آهن و فسفات در کانی طبیعی است. این کانی بسیار کمیاب است و تنها در تعداد محدودی از کشورهای دنیا معادن فیروزه وجود دارد. بخش‌هایی از مناطق آمریکا، هندوستان، مصر و ایران دارای فیروزه مرغوب هستند. بهترین نوع فیروزه از لحاظ کیفیت، درجه خلوص، سختی و زیبایی‌شناسی فیروزه نیشابوری و هندی است. معادن فیروزه ایران علاوه بر نیشابور در شهر بابک استان کرمان و دامغان نیز به وفور یافت می‌شود.

جالب است بدانید که فیروزه از کانی‌های زنده است و در صورت نگهداری غیر صحیح، خواص خود را از دست می‌دهد. در ابتدا رنگ زیبای فیروزه و رگه‌های چشم‌نواز آن توجه را جلب کرد و موجب استخراج این کانی کمیاب شد، اما خیلی زود بشر با خواص بی‌نظیر فیروزه آشنا شد. اغلب معادن فیروزه در نواحی آتشفشانی کشف شده‌اند. بهترین نوع سنگ فیروزه را می‌توان در سطح زمین پیدا کرد. معادن عمیق فیروزه دارای کانی‌های نرم‌تر و به لحاظ کیفی، ضعیف‌تر از فیروزه‌های خشک سطح زمین هستند.

هنر فیروزه کوبی، حکاکی روی فیروزه و تراش فیروزه از هنرهای اصیل در ایران زمین است. معادن فیروزه در مناطق بایر و کم آب که دارای رسوبات مس فراوانی باشند، بیشتر یافت می‌شود. بنابراین هر چه میزان مس در منطقه بالاتر باشد، امکان پیدایش ذخایر بزرگ‌تر فیروزه افزایش پیدا می‌کند. این کانی ارزشمند از محبوب‌ترین جواهرات زنانه و مردانه است و در دست داشتن انگشتر فیروزه بنابر روایات مورد تأیید علمای دین بوده و برای همین از دوران باستان تاکنون این سنگ مورد توجه پادشاهان، متمولین و افراد سرشناس بوده و هست.

انواع سنگ فیروزه کدام است؟

انواع متفاوتی را برای سنگ فیروزه می‌توان بیان کرد که هر کدام کیفیت متفاوتی دارند. به طور معمول برای سنجش کیفیت فیروزه سه عامل مهم در نظر گرفته می‌شود.

• رنگ (Color): با اکتشاف این کانی جذاب، رنگ فیروزه ای وارد چرخه رنگ‌ها شد. تا قبل از آن چنین واژه‌ای در دایره رنگ‌ها رایج نبود. آبی کمرنگ، آبی مایل به سبز و سبز مایل به آبی در ترکیب رنگی انواع فیروزه دیده می‌شود. گران‌بهاترین و با کیفیت‌ترین سنگ فیروزه همان آبی یک دست است. شهر نیشابور معدن این نوع سنگ با رنگ آبی است که شهرتی بین المللی دارد. وجود میزان بالای عنصر مس در این کانی موجب تشدید رنگ آبی در کانی می‌شود. در حالی که عنصر آهن در ترکیب فیروزه، رنگ سبز را در آن شدت می‌دهد.
• بافت (Texture): کریستال‌های میکروسکوپی بسیار ریز در تشکیل سنگ فیروزه دخیل هستند. هر چه این کریستال‌ها فشرده‌تر باشند، نفوذپذیری فیروزه در برابر مواد خارجی کاهش پیدا می‌کند. به این ترتیب استقامت و سختی فیروزه در برابر تغییر رنگ، بیشتر می‌شود. فیروزه‌هایی که بافت منسجم‌تری دارند برای جواهرسازی مناسب‌تر هستند. این کانی‌ها پس از صیقل در مقایسه با دیگر کریستال‌ها، جلای بهتری پیدا می‌کنند و ظاهر چشم‌نوازتری دارند.
• شجره (Matrix): منطقه‌ای که معدن فیروزه در آن یافت می‌شود تعیین‌کننده کیفیت و ارزش‌گذاری این کانی است. برای مثال سنگ فیروزه نیشابور به لحاظ تجاری ارزش بیشتری از فیروزه دامغان و کرمان دارد. فیروزه تبت و آمریکا از اقلام با ارزش کانی در دنیا هستند ولی به لحاظ قیمت و کیفیت از فیروزه نیشابوری پایین‌تر هستند.

دیگر کانی‌های موجود در منطقه روی کیفیت سنگ‌های فیروزه اثرگذارند. برای نمونه سنگ فیروزه‌ای که در معادن سنگ نمک یافت می‌شوند دارای کیفیت بالاتری در مقایسه با سنگ‌های فیروزه استخراج شده از معادن ماسه سنگ هستند. رنگ فیروزه‌های معادن سنگ آن تیره‌تر بوده و رگه‌های بیشتری در آن دیده می‌شود. فیروزه‌هایی که دارای رگه‌های بسیار ظریف هستند در بازار ایران با استقبال بیشتری روبه‌رو شده‌اند. «فیروزه تار عنکبوتی یا اسپایدار» ایران شهرت جهانی دارد.

تقسیم‌بندی سنگ فیروزه بر اساس شکل ظاهری

کانی‌هایی که به صورت بیضی و کوژ هستند مناسب طراحی جواهرات و ساخت سنجاق‌سینه، آویز، کمربند، دستبند، گوشواره و گردنبند هستند، اما برای ساخت سرویس جوهرات مهره‌های فیروزه مناسب‌ترند. به لحاظ شکل ظاهری و رگه‌ها، انواع متفاوتی از سنگ‌های فیروزه در طبیعت یافت می‌شوند که معروف‌ترین آن عبارتند از:

• فیروزه عجمی
• سنگ فیروزه شجری
• فیروزه چغاله
• فیروزه چغاله سفید
• فیروزه عربی
• فیروزه توفال رنگین
• فیروزه توفال نیم رنگ
• فیروزه توفال سفید
• فیروزه نرم
• فیروزه درشت
• فیروزه خاکه
• فیروزه تلخ

تشخیص فیروزه اصل

برای تشخیص فیروزه اصل باید پشت نگین فیروزه بررسی شود. یکی دیگر از شاخصه‌های فیروزه اصل وجود رگه‌های تیره رنگ روی سنگ فیروزه می‌باشد. البته خیلی از فیروزه‌های خارجی رگه‌های تیره رنگی دارند پس اگر می‌خواهید که فیروزه نیشابور اصل را خریداری کنید و بابت آن مبلغ زیادی را بپردازید، از فروشگاه‌های معتبر خریداری کنید و فردی که در تشخیص فیروزه اصل خبره باشد را با خود به همراه ببرید.

مهم‌ترین مشخصه در قیمت و ارزش سنگ فیروزه رنگ آن است. رنگ آبی آسمانی اشباع شده گران‌ترین رنگ می‌باشد که در معدن‌های شهر نیشابور استخراج می‌شود و شما هنگام خرید باید به رنگ آن توجه زیادی داشته باشید. فیروزه کرمان دارای ضخامت بیشتری نسبت به فیروزه نیشابور می‌باشد .

ترکیبات سنگ فیروزه

از لحاظ ترکیبات شیمیایی فیروزه از فسفات مس و آلومینیوم تشکیل شده است.

مواد معدنی آبی رنگ بسیار کمیاب و بی‌نظیر هستند، به همین دلیل سنگ جواهر فیروزه بسیار ارزشمند است و از قیمت بالایی برخوردار است.

جواهرات فیروزه‌ای آبی رنگ ممکن است تحت شرایط خاصی مانند قرار گرفتن طولانی مدت در معرض نور خورشید، گرما، لوازم آرایشی و تعریق، تغییر رنگ دهند.

برخی از سنگ‌های فیروزه‌ای دارای رگه‌های مشخصی هستند که این رگه‌ها تحت تأثیر شرایط تشکیل این سنگ‌ها به وجود آمده است.

فیروزه‌هایی که به خوبی شکل گرفته‌اند و دارای منافذ کمتری هستند، معمولاً از دوام بیشتر و درخشش بالاتری برخوردارند.

فیروزه در ایران

در امپراطوری فارسی باستان، سنگ جواهر فیروزه را در مچ دست و یا دورگردن می‌آویختند و از آن برای محافظت از خود در برابر مرگ غیر طبیعی استفاده می‌کردند.

استفاده از سنگ فیروزه در ایران در واقع یک میراث ملی است که آن را برای تزئین اشیاء، مساجد و دیگر ساختمان‌های مهم در داخل و خارج کشور مورد استفاده قرار می‌دادند.

فیروزه یک کانی مات است که در رنگ‌های زیبایی از آبی، سبز و زرد وجود دارند.

این سنگ گران‌بها از قدمت بسیار زیادی برخوردار است و از دوران باستان تا کنون، سنگ فیروزه برای خاتم کاری و همچنین در ساخت جواهرات کاربرد داشته است.

برش و شکل فیروزه

فیروزه معمولاً به صورت کوژ شکل برای گوشواره، سنجاق سینه، گردنبند، آویز، دستنبد، کمربند و حلقه برش داده می‌شود.

شکل آن به صورت کوژ یا بیضی است.

از آنجا که یکی از سنگ‌های جواهر نه چندان مقاوم است، آنرا برای کنده‌کاری‌های تزئینی استفاده می‌کنند.
مهره‌های کروی شکل فیروزه برای دستبند، گوشواره و گردنبند مفید هستند.

فیروزه، سنگ‌های مشابه یا مرتبط

گاهی فیروزه را دخترعموی لازولی لاپیز می‌نامند؛ زیرا شبیه به هم هستند. گاهی با مالاکیت یا کریزوکولا ترکیب می‌شود تا ظاهر آبی و سبز ترکیب شده بگیرد.

فیروزه‌ای که در آمریکا پیدا می‌شود آهن بیشتری نسبت به آلومینیوم دارد، بنابراین در واقع ترکیبی از فیروزه و کالکوزیدریت است.

فیروزه را گاه با واریسیت اشتباه می‌گیرند. با این حال، واریسیت سبزتر است.

کریزوکولا نیز ممکن است به جای فیروزه شناخته شود، اما فیروزه سخت‌تر است و درخشندگی آن روغنی یا مات است، در حالی که کریزوکولا درخشش شیشه‌ای دارد.

شناخت فیروزه

اگر بخواهیم بسیار تخصصی بحث کنیم بایستی گفت که این گوهر آبی آسمانی، یک کانی از جنس فسفات آبدار آلومینیوم و مس با ساختار بلوری کج وجهی است که شفافیتی کدر و مومی شکل دارد و دارای درجه سختی ۵-۶ در مقیاس مو (مو Moh معیاری برای تعیین درجه سختی از ۰ تا ۱۰ است که سخت‌ترین آنها الماس با درجه سختی ۱۰ است) می‌باشد.

از خواص فیروزه می‌توان به رنگ بسیار دلربای آن اشاره نمود که بسته به نوع آن می‌تواند بسیار گران و یا ارزان باشد. رنگ جذاب و آبی این سنگ زیبا به علت وجود عنصر مس می‌باشد. اگر این نگین در منطقه‌ای که میزان مس معادن آن زیاد است استخراج گردد، آبی آن بیشتر و به رنگ آبی آسمانی خواهد بود. اغلب تغییر رنگ آن از آبی به سبز، به دلیل از دست دادن آب درون نگین بر اثر گذشت زمان است. اساساً علت تفاوت رنگ سنگ به علت نسبت آهن به مس می‌باشد.

اگر در معدن، قسمتی از آلومینیوم توسط آهن جایگزین گردد، به رنگ مایل به سبز و اگر میزان روی زیادتر باشد، به ترکیبی از رنگ‌های زرد و ســبز مشاهده می‌گردد که اغلب پدیده‌ای نادر است. خوب است بدانید چنانچه آهک در منطقۀ رشد این نگین زیاد باشد رنگ آن به سمت سفیدی متمایل می‌شود و کمرنگ‌تر می‌گردد که البته در حالت معمول علت اصلی سفیدی مربوط به اکسید آلومینیوم(Al2O3) است اما در عین حال از اصالت سنگ فیروزه کاسته نمی‌شود و صرفاً قیمت بازاری آن کسر می‌گردد.

دسته‌بندی محصولات فیروزه

این سنگ انواع مختلفی دارد، اما از انواع این سنگ در کشور ایران می‌توان به فیروزه عجمی و شجر (رگه‌دار) اشاره نمود. فیروزه عجمى بدون رگه و یک‌دست می‌باشد و نوعی از آن در ایران یافت می‌شود که بهترین نوع از این سنگ در کل جهان به شمار می‌آید و خواص فیروزه را در حد عالی دارا می‌باشد و برای خرید فیروزه با این ویژگی باید به صورت عددی و دانه‌ای اقدام کرد. بهترین رنگ این گوهر زیبا آبی آسمانی است که محبوبیت بسیار زیادی دارد و در نوع عجمی به خوبی می‌توان آن را مشاهده نمود.

در زیر به معرفی انواع دیگر سنگ فیروزه و تفاوت‌های جزیی که با هم دارند می‌پردازیم:

1. عجمى: به رنگ آبى پر رنگ است. گران‌بهاترین نوع می‌باشد و به صورت گرد یا بادامى تراش می‌خورد. تصویر زیر فیروزه عجمی است:

     2. شجرى: پس از تراش به صورت شاخه‌اى یا دندریتى مشاهده می‌شود. این نوع را به صورت‌هاى گرد، بیضوى، اشکى و چهارگوش مى‌تراشند. تصویر زیر فیروزه شجری است:

     3. عربى: همان نوع شجرى می‌باشد اما با قطر کمتر و تراش آن نیز سخت‌تر است. این نوع نامرغوب و به رنگ سبز کمرنگ مشاهده مى‌شود. در صورتى که قطر آن بیشتر باشد، به آن دو بهرى نیز گفته می‌شود. تصویر زیر فیروزه عربی است:

     4. فیروزه توفال رنگین: مشابه شجرى است اما رگه‌های بیشتری دارد. 

     5.  سنگ چغاله نیم رنگ: نسبتاً شبیه عجمى می‌باشد اما کمی کمرنگ‌تر است و روى آن لکه‎هاى سفید دیده مى‌شود. نام چغاله به دلیل این است که مشابه میوه نارس کمرنگ‌تر از نوع عجمى اسمی است. تصویر زیر فیروزه چغاله نیم رنگ است:

     6. سنگ چغاله سفید: شبیه چغاله نیم رنگ اما روشن‌تر است. تصویر زیر فیروزه چغاله سفید است:

     7. توفال نیم رنگ: همان نوع توفال رنگین است اما با رنگی روشن‌تر؛ چرا که کاتیون (Cu+2) در شبکه بلورى به طور کامل مشاهده ‌نمی‌شود.

     8.  نگین توفال سفید: همان توفال نیم رنگ است، ‌اما خیلی روشن‌تر است.

     9. خاکه: این نام‌گذاری در معدن مرسوم است. به ابعاد مختلف و کروى در داخل رگه‌هاى به‌شدت دگرسان و خرد شده و به رنگ آبى روشن تا تیره پیدا مى‌گردد و بسیار ارزشمند هستند.

     10. سنگ گل کاسنى: به نوع سبز پررنگ متمایل به خاکسترى اطلاق می‌شود. علت رنگ آن وجود کاتیون (Fe+2) در ساختمان آن می‌باشد. به این نوع سنگ فیروزه تلخ نیز گفته می‌شود.

     11. سنگ درشت: به نگین‌های نسبتاً درشت که خرد نشده‌اند و رگه دارند اطلاق می‌شود.

     12. نرم: به نگین‌های خیلى ریز که براى زینت دادن اشیا استفاده می‌شود اطلاق می‌گردد.

خواص فیروزه در احادیث معصومین علیهم‌السلام

• در وسایل الشیعه از پیامبر نقل شده است: همانا خداوند به من خطاب کرد: ای پیامبر! همانا من حیا می‌کنم از اینکه بنده‌ای در دستش انگشتر فیروزه باشد و دستش را به دعا بلند کند و من دعای وی را مستجاب نکنم و دست خالی برگردانم.
• امام صادق علیه‌السلام خطاب به مفضل فرمود: دوست دارم که هر مومنی ۵ انگشتر در دست کند: عقیق، فیروزه، یاقوت، حدید صینی و دُرّ نجف. همچنین می‌فرمایند: نگاه کردن به این نگین باعث شادابی روح و تقویت چشم می‌شود. دست کردن آن سعه صدر (گشایش سینه) و تحمل در برابر مشکلات را زیاد می‌نماید. باعث تقویت قلب شده و به آن نیرو می‌بخشد. حاجات را برآورده و باعث تسهیل در امور می‌گردد و هچنین کسی که این انگشتر را در دست کند، فقیر نمی‌شود و بی پول نمی‌ماند. (التهذیب:۳۷/۶)
• امام رضا علیه‌السلام در باب خاصیت فیروزه می‌فرمایند: شخصی به امام رضا علیه‌السلام از نداشتن فرزند شکایت می‌کند. حضرت می‌فرماید: انگشتری از فیروزه بگیر و بر آن بنویس «رب لا تذرنی فرداً واَنت خیر الوارثین». همچنین امام رضا علیه‌السلام ضمن حدیثی در فضیلت روز غدیر فرموده‌اند اولین کوه‌هایی که به ولایت امیرمومنان شهادت دادند سه کوه عقیق، فیروزه و یاقوت بودند. اولین کوه‌هایی که اقرار به ولایت حضرت علی علیه‌السلام کردند همین سه کوه بودند.
• امام علی علیه‌السلام چهار انگشتر در دست داشته‌اند که یکی از آنها همین گوهر بوده و حضرت آن را برای پیروزی در برابر مشکلات به دست می‌کرده‌اند. (بحارالانوار : ۶۲/۴۲)
• در كتاب علامه مجلسي از پیامبر روایت شده است که: هر كس فيروزه را در روز يك بار نگاه كند، پنج بار درِ بهشت به رويش باز مي‌شود.
•  يكى از خادمان امام هادى عليه السلام از آن حضرت جهت زيارت على بن موسى الرضا اجازه سفر به سرزمين طوس گرفت. حضرت به او فرمودند: انگشترى با نگين عقيق زرد به همراه داشته باش كه بر روى آن حك شده باشد «ماشاءالله‌لاقوه‌الابالله‌استغفرالله» و بر آن سوى نگين «محمد و على» حك كن.

خادم مى‌گويد از نزد امام بيرون شدم و انگشترى را طبق دستور امام تهيه كردم و مجدداً براى خداحافظى به حضور امام رفتم. فرمودند: انگشتر ديگری با نگين سنگ فیروزه بايد همراهت نمايى كه در بين طوس و نيشابور شيرى با تو روبه‌رو مى‌شود و قافله را از راه رفتن باز می‌دارد، به سوى آن شير رفته و انگشتر را نشانش می‌دهی، به او بگو مولاى من مى‌گويد از راه كنار برو. بعد اضافه كرد، بايد نقش روى انگشتر «الملك لل