ولادت امام عصر (عج)

نیمه شعبان

فضیلت نیمه شعبان

در برخی روایات، شب نیمه شعبان برترین شب‌ها پس از شب قدرمعرفی شده است (سید بن طاووس، ص۲۰۹). روایات نقل شده از پیامبر اکرم(ص) و امامان شیعه بر اهمیت شب‌زنده‌داری و عبادت در شب نیمه شعبان تأکید دارد؛ از جمله در روایتی آمده است: جبرئیل در شب نیمه شعبان پیامبر(ص) را از خواب بیدار کرد و به برپایی نماز، قرائت قرآن، دعا و استغفار در این شب سفارش نمود (مجلسی، بحارالانوار، ج۹۸، ص۴۱۳). در روایتی دیگر، یکی از همسران پیامبر از عبادت خاص و سجده‎های طولانی پیامبر در شب نیمه شعبان خبر داده است (سید بن طاووس، اقبال الأعمال، ص۲۱۷-۲۱۶). در احادیثی از امام علی(ع) و امام صادق(ع) نیز بر عبادت و انجام اعمال خاص شب نیمه شعبان تأکید شده است (همان، ص540).

از فضیلت‎های شب نیمه شعبان عبارت است از: گشایش درهای خشنودی، بخشش، روزی و نیکی در شب نیمه شعبان (همان، ص212)؛ تقسیم روزی و ثبت شدن زمان مرگ انسان (همان)؛ بخشیدن همه انسان‎ها غیر از مشرک، قمارباز، فرد قطع رحم کرده، شرابخوار و فردی که بر انجام گناه اصرار می‎ورزد (همان، ص216-217) و... .

میلاد امام زمان(عج)

براساس گزارش‎های تاریخی و طبق دیدگاه مشهور شیعه، پانزدهم شعبان ۲۵۵ یا ۲۵۶ق روز تولد امام زمان(عج)، داوزدهمین امام شیعیان است که در غیبت به سر می‌برد. دسته‎ای از روایات، حاکی از اهمیت نیمه شعبان به همین سبب است (سید بن طاووس، اقبال الأعمال، ص۲۱۸-۲۱۹).

شیعیان به مناسبت سالروز میلاد امام مهدی(عج) اقدام به برگزاری جشن، چراغانی‌های گسترده، مولودی‌خوانی، قربانی کردن و غذا دادن به فقرا می‎کنند. برگزاری این جشن‎ها در ایران پررنگ‎تر است. مسجد جمکران از میزبانان اصلی برگزاری جشن‎های مهدویت در ایران است. این روز در ایران تعطیل و روز جهانی مستضعفان نامیده شده است. در عراق نیز شیعیان ضمن برگزاری جشن‎ نیمه شعبان، به زیارت امام حسین(ع) می‎روند. پیاده‌روی به سمت کربلا در ایام نیمه شعبان مرسوم است. جشن‎های نیمه شعبان توسط شیعیان بحرین، یمن، مصر، لبنان و سوریه و هند نیز برگزار می‎شود (پژوهشی بر آیین‌های جشن نیمه شعبان در کشورهای اسلامی، پایگاه اینترنتی سازمان تبلیغات اسلامی)

اعمال شب و روز نیمه شعبان

- غسل کردن که باعث تخفیف گناهان می‌شودY

- احیاء این شب به نماز، دعا و استغفار؛

- خواندن دعای کمیل؛

- زیارت امام حسین(ع) که باعث بخشش گناهان می‎شود. براساس برخی از روایات، روح ۱۲۴ هزار پیامبر ایشان را در این شب زیارت می‎کنند. در شرایطی که امکان زیارت نیست به مکان بلندی رفته و به سمت راست و چپ نگاه کند سپس سر را به سمت آسمان بلند نموده و امام حسین را با این کلمات زیارت کند:

اَلسَّلامُ عَلَیْكَ یا اَبا عَبْدِاللّهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْكَ وَ رَحْمَةُاللّهِ وَ بَرَكاتُهُ.

- خواندن دعای زیر که در حکم زیارت امام زمان(عج) است:

اَللّهُمَّ بِحَقِّ لَیْلَتِنا (هذِهِ) وَ مَوْلُودِها وَ حُجَّتِكَ وَ مَوْعُودِهَا الَّتى قَرَنْتَ اِلى فَضْلِها فَضْلاً فَتَمَّتْ كَلِمَتُكَ صِدْقاً وَ عَدْلاً لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِكَ وَلا مُعَقِّبَ لاِیاتِكَ نُورُكَ الْمُتَاَلِّقُ وَ ضِیاَّؤُكَ الْمُشْرِقُ وَ الْعَلَمُ النُّورُ فى طَخْیاَّءِ الدَّیْجُورِ الْغائِبُ الْمَسْتُورُ جَلَّ مَوْلِدُهُ وَ كَرُمَ مَحْتِدُهُ وَالْمَلاَّئِكَةُ شُهَّدُهُ وَاللّهُ ناصِرُهُ وَ مُؤَیِّدُهُ اِذا آنَ میعادُهُ وَالْمَلاَّئِكَةُ اَمْدادُهُ سَیْفُ اللّهِ الَّذى لا یَنْبوُ وَ نُورُهُ الَّذى لا یَخْبوُ وَ ذوُالْحِلْمِ الَّذى لا یَصْبوُا مَدارُ الَّدهْرِ وَ نَوامیسُ الْعَصْرِ و َوُلاةُ الاْمْرِ وَالْمُنَزَّلُ عَلَیْهِمْ ما یَتَنَزَّلُ فى لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ اَصْحابُ الْحَشْرِ وَالنَّشْرِ تَراجِمَةُ وَحْیِهِ وَ وُلاةُ اَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ اَللّهُمَّ فَصَلِّ عَلى خاتِمِهْم وَ قآئِمِهِمُ الْمَسْتُورِ عَنْ عَوالِمِهِمْ اَللّهُمَّ وَ اَدْرِكَ بِنا أیّامَهُ وَظُهُورَهُ وَقِیامَهُ وَاجْعَلْنا مِنْ اَنْصارِهِ وَاقْرِنْ ثارَنا بِثارِهِ وَاكْتُبْنا فى اَعْوانِهِ وَ خُلَصائِهِ وَ اَحْیِنا فى دَوْلَتِهِ ناعِمینَ وَ بِصُحْبَتِهِ غانِمینَ وَ بِحَقِّهِ قآئِمینَ وَ مِنَ السُّوءِ سالِمینَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَواتُهُ عَلى سَیِّدِنا مُحَمَّدٍ خاتَمِ النَّبِیّینَ وَ الْمُرْسَلینَ وَ عَلى اَهْلِ بَیْتِهِ الصّادِقینَ وَ عِتْرَتِهَ النّاطِقینَ وَالْعَنْ جَمیعَ الظّالِمینَ واحْكُمْ بَیْنَنا وَ بَیْنَهُمْ یا اَحْكَمَ الْحاكِمینَ النّاطِقینَ وَالْعَنْ جَمیعَ الظّالِمینَ واحْكُمْ بَیْنَنا وَ بَیْنَهُمْ یا اَحْكَمَ الْحاكِمینَ؛

- صلوات هر روز كه در وقت زوال به خواندن آن سفارش شده است؛

- خواندن دعای زیر که پیامبر(ص) در شب نیمه شعبان می‎خواندند:

اَللّهُمَّ اقْسِمْ لَنا مِنْ خَشْیَتِكَ ما یَحُولُ بَیْنَنا وَ بَیْنَ مَعْصِیَتِكَ وَ مِنْ طاعَتِكَ ما تُبَلِّغُنا بِهِ رِضْوانَكَ وَ مِنَ الْیَقینِ ما یَهُونُ عَلَیْنا بِهِ مُصیباتُ الدُّنْیا اَللّهُمَّ اَمْتِعْنا بِاَسْماعِنا وَ اَبْصارِنا وَ قُوَّتِنا ما اَحْیَیْتَنا وَاجْعَلْهُ الْوارِثَ مِنّا وَاجْعَلْ ثارَنا عَلى مَنْ ظَلَمَنا وَانْصُرنا عَلى مَنْ عادانا وَلا تَجْعَلْ مُصیبَتَنا فى دینِنا وَلا تَجْعَلِ الدُّنْیا اَكْبَرَ هَمِّنا وَلا مَبْلَغَ عِلْمِنا وَلا تُسَلِّطْ عَلَیْنا مَنْ لا یَرْحَمُنا بِرَحْمَتِكَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ؛

- ذکرهای سُبْحانَ اللّهِ، الْحَمْدُلِلّهِ، اللّهُ اَكْبَرُ وَ لا اِلهَ اِلا اللّهُ صد مرتبه گفته شود؛

- خواندن نماز جعفر طیار؛

- خواندن چهار ركعت نماز، در هر ركعت حمد و توحید صد مرتبه پس از نماز دعای زیر خوانده شود؛

اَللّهُمَّ اِنّى اِلَیْكَ فَقیرٌ وَمِنْ عَذاِبكَ خائِفٌ مُسْتَجیرٌ اَللّهُمَّ لا تُبَدِّلْ اِسْمى وَلا تُغَیِّرْ جِسْمى وَلاتَجْهَدْ بَلاَّئى وَلا تُشْمِتْ بى اَعْداَّئى اَعُوذُ بِعَفْوِكَ مِنْ عِق ابِكَ وَ اَعُوذُ بِرَحْمَتِكَ مِنْ عَذابِكَ وَ اَعُوذُ بِرِضاكَ مِنْ سَخَطِكَ وَ اَعُوذُبِكَ مِنْكَ جَلَّ ثَناَّؤُكَ اَنْتَ كَما اَثْنَیْتَ عَلى نَفْسِكَ وَ فَوْقَ ما یَقُولُ الْقآئِلُونَ؛

- زیارت امام زمان(عج) که در هر زمان و مکان نیز استحباب دارد؛

- دعا برای تعجیل امام زمان(عج).

دیدگاه اهل سنت

اهل سنت به‌ویژه طریقت‎های تصوف، به فضیلت نیمه شعبان معتقد هستند و به شب زنده‎داری و انجام امور عبادی نظیر خواندن قرآن، برپایی نمازهای مستحبی، دعا و روزه‌داری در نیمه شعبان اهتمام می‎ورزند. این شب نزد آنان به شب برات معروف است (نوربخش، الفقه الاحوط، ج۱، ص۱۱۲-۱۱۳). خواندن صد رکعت نماز یا همان صلوة الخیر که در آن هزار بار سوره توحید خوانده می‎شود از جمله اعمال عبادی مشترک میان شیعه و اهل سنت است (علوی کرمانی، سیرالاولیاء، ج۱، ص۴۰۵). مراسم شب برات در برخی از مناطق اسلامی مانند شبه قاره هند با زیارت قبور، دادن غذا و صدقه به نیازمندان همراه است (دهلوی، فرهنگ آصفیه، ذیل «شب برات»).

هرچند ابن تیمیه، نظریه‌پرداز سلفیه، اجتماع مسلمانان در مسجد برای احیا و خواندن نماز صد رکعتی این شب را بدعت دانسته است (ابن تیمیه، فتاوای، ج۵، ص۳۴۴) و برخی دیگر از وهابیان در قرن چهاردهم و پانزدهم هجری به پیروی از او، شب زنده‌داری و برگزاری مراسم شب برات را بدعت می‎دانند، اما روایات متعددی از پیامبر(ص) و صحابه درباره اهمیت عبادت در این شب و مشخص شدن روزی و مقدرات انسان در آن وجود دارد (بیهقی، شعب الایمان، ج۳، ص۳۷۸-۳۸۶).

اسامی دیگر نیمه شعبان

- برات: برات به معنای حواله، سند و نوشته‌ای که به کسی دهند تا به استناد آن، پول یا هر چیز دیگر را از دیگری بگیرد. به حواله معنوی نیز برات می‌گویند و از آنجا که در شب نیمه شعبان خداوند برات (سند) آزادی از جهنم را به بندگان خود می‎بخشد به این شب، شب برات گفته می‎شود (دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه «برات»)؛

- لیلة الصَکّ: صک معرّب چک فارسی و مترادف برات است (رامپوری، غیاث اللغات، ص۵۰۳-۵۰۴)؛

- برات کاندیلی: در ترکیه به این شب، برات کاندیلی گفته می‎شود.

- شب رهایی: در آسیای جنوبی به شب نیمه شعبان، شب رهایی گفته می‌شود (پایگاه اطلاع رسانی حوزه).

نیمه شعبان در ادب و شعر فارسی

نیمه شعبان در فرهنگ و ادب کهن فارسی، شب برات نامیده شده است. ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم درباره شب برات آورده است:

«...و شب پانزدهم از ماه شعبان، بزرگوار است و او را شب برات خوانند و همی پندارم، این از قبیل آن است که هرکه اندرو عبادت کند و نیکی به جای آورد، بیزاری یابد از دوزخ» (ابوریحان بیرونی، التّفهیم، ص۲۵۲)؛

محمد غیاث‌الدین رامپوری نیز در غیاث اللغات -یکی از فرهنگ‎های فارسی- شب پانزدهم شعبان را شب برات توصیف کرده است که در آن فرشتگان به فرمان خدا روزی انسان را تقسیم می‎کنند (رامپوری، غیاث اللغات، ۱۳۹۳ش، ص۵۰۳-۵۰۴). شاعران پارسی زبان نیز در اشعار خود از عناوینی مانند شب برات، لیله الصک، شب بیزاری، برائت از آتش دوزخ و شب عبادت برای این شب استفاده کرده‎اند. حافظ شیرازی در کنار کلمه برات از تعبیر شب قدر برای نیمه شعبان استفاده کرده است، که بهاءالدین خرمشاهی معتقد است منظور حافظ از «برات» در این بیت، شب نیمه شعبان است.

چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی                  آن شب قدر که این تازه براتم دادند

(خرمشاهی، حافظ نامه، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۶۷۲).

مولوی نیز از تعبیر شب قدر و برات برای نیمه شعبان استفاده کرده است:

شب «قدر» است او، دریاب او را                    امان یابی چو برخوانی براتش

(مولوی، دیوان شمس، ۱۳۸۷ش، ص۲۵۲).

وظایف شخصی منتظران

به طور واضح هر منتظری باید اهل پیوند با خداوند بزرگ باشد و ضمن درخواست روزی در ابعاد ذیل، برای درونی کردن و استقرار این صفات در خویش تلاش کند:

نیت خالصانه: اصلاح انگیزه اعمال (نیت) و خلوص هرچه بیشتر از هر شائبه شرک و ریا در تمام مراتب خود به طوری که هیچ موردی به غیر از اطاعت امر الهی و انجام دادن آنچه موجب رضای حق است در نیت انسان سهم نداشته باشد، از وظایف اهل انتظار است: وَ صِدْقُ النیَّة: نیت خالص؛

دوری از معصیت: هر گناهی ار موانع مسیر حرکت به سوی خدا و مهم‌ترین عامل سقوط انسان است، به همین دلیل کسی که منتظر واقعی است می‌بایست ضمن درخواست توفیق الهی در ترک گناهان، تمام تلاش خود را در تحقق چنین صفتی به کار گیرد. گفتنی است گناهان، هرچند به کوچک و بزرگ (صغیره و کبیره) قسمت شده‌اند، هر نافرمانی خدای متعالی گناهی بزرگ است: وبُعدَ المَعصیة؛

توفیق طاعت: منتظر حقیقی هم اهل اطاعت خدا، پیامبر(ص) و امام معصوم(ع) است و هم توفیق چنین فرمانبری را همواره از خدای سبحان می‌خواهد: اللّهمّ الرزقنا توفیق الطاعة؛

شناخت محرّمات الهی: ترک معاصی، امکان‌پذیر نیست، مگر با شناخت مواردی که خداوند سبحان با حکمت بالغه‌اش بر بندگان حرام کرده است. و چون حرام یعنی آنچه دریدن پرده آن، روا نیست خواه آن چیز، حق باشد یا دین و یا قانون و یا… منتظری که محرمات الهی را نشناخته و حرمت آن را حفظ نکند، چه بسا به شکستن حریم آنها گرفتار آید، ازاین‌رو، شناختن محرمات الهی ضروری است: وعرفان الحُرمة؛

کسب نور معرفت: معرفت اخصّ از علم است و به علمی اطلاق می‌شود که با تمییز کامل معروف از غیر خود و ادراک خصوصیات آن همراه است. منتظران حقیقی باید به اکتساب علم بسنده نکنند و با عمق بخشیدن به گستره علوم به کسب معرفت نایل آیند، که هر معرفتی علم هست؛ اما هر علمی معرفت نیست؛

کسب نور علم: کسب دانش و خروج از سیاهی نادانی، وظیفه منتظران ظهور امام عصر(عج) است و چون علوم اکتسابی بدون آموزش و تعلم حاصل نمی‌شوند، ازاین‌رو، تعلیم و تعلم و تلاش در جهت کسب علم حصولی و نیز تهذیب دل برای ادراک حقایق با علم حضوری، وظیفه هر مسلمان منتظری شمرده شده است.

فردی که در انتظار بهترین و کریم‌ترین انسان زمان خویش به سر می‌برد، بهتر است از خداوند،اعطا و ازدیاد و حفظ کرامت خود را در اسباب کرامت طلب کند و همچنین در تحقق آن، دست از تلاش برندارد؛

درخواست استقامت در مسیر هدایت: افرادی که از هدایت باری تعالی بهره‌مندند؛ امّا پس از زمانی کوتاه، با روی آوردن به هوس‌ها و امیال خویش و غفلت از حق، از جاده هدایت خارج شده و به بیراهه ظلالت افتادند به طوری که نور هدایت خود را در شب دیجور گمراهی خاموش کردند، پس منتظران حقیقی می‌بایست در مسیر هدایتی که خدای سبحان آنها را به آن رهنمون شده است استقامت ورزند و با تمسّک به علم و ایمان از هر اعوجاجی دوری جویند تا مشمول هدایت‌های برتر که محصول استقامت در مسیر هدایت است باشند: والاستقامة؛

درخواست هدایت تکوینی خاص: آنچه مایه کرامت جان آدمی است، هدایت یافتن به نور دین الهی و حفظ تقوا است. کسانی که به مسیر اطاعت او هدایت نشوند، در سیاهی جهالت‌ها و انحراف‌ها سرگردان بوده و از کرامت الهی انسان محروم خواهند شد. فرد منتظر باید با تلاش و کوشش علمی، زمینه افاضه هدایت تکوین را هر لحظه در خود پرورش دهد: واکرمنا بالهُدی.

اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنْ أَنْصَارِهِ وَ أَعْوَانِهِ وَ الذَّابِّینَ عَنْهُ وَ الْمُسَارِعِینَ إِلَیْهِ فِی قَضَاءِ حَوَائِجِهِ وَ الْمُحَامِینَ عَنْهُ وَ السَّابِقِینَ إِلَى إِرَادَتِهِ وَ الْمُسْتَشْهَدِینَ بَیْنَ یَدَیْه (بحارالأنوار، ج53، ص96)

اللّهم عجّل لولیک الفرج بحقّ زینب علیهاالسلام