فیروزه نیشابور

Turquoise Neyshabour

نیشابور را به نام سنگ قیمتی‌اش فیروزه می‌شناسند. آوازه این سنگ به دورترین نقاط جهان رسیده است و آنان که دل در گرو زیورآلات و سنگ‌های قیمتی دارند حتی ایران را به نام فیروزه می‌شناسند.

می‌گویند قدیمی‌ترین معدن فیروزۀ جهان در دل همین کوه قرار گرفته است. معدنی که پس از هفت هزار سال هنوز متروکه نشده و فیروزه‌اش همچنان در مقابل دید معدن کاران خودنمایی می‌کند.

هرچند معدن فیروزه را به نام شهرستان نیشابور می‌شناسند، اما پس از بزرگ شدن شهرهای اطراف نیشابور و شکل‌گیری شهرستان فیروزه با مرکزیت شهر فیروزه، هم اینک معدن نیز از محدوده شهرستان نیشابور خارج شده و جز تقسیمات منطقه‌ای شهرستان فیروزه قرار گرفته است.

فیروزه یکی از شهرستان‌های نیمه شمالی استان خراسان رضوی است. این شهرستان از شمال و شرق به بخش مرکزی شهرستان نیشابور، از جنوب به بخش میان جلگه نیشابور، از شمال غربی به بخش سرولایت نیشابور و از غرب به بخش‌های مرکزی و مشکان شهرستان خوشاب و بخش مرکزی شهرستان سبزوار محدود می‌شود.

مرکز این شهرستان، شهر فیروزه است که در ۲۰ کیلومتری شمال غرب شهر نیشابور و ۱۴۵ کیلومتری غرب شهر مشهد واقع است و معدن نامدار فیروزه نیز در همین شهر قرار دارد.

قدمت معدن فیروزۀ نیشابور

فیروزه از آهن، سولفات مس، آلومینیوم و مولکول آب ساخته شده است و ۹ کشور دنیا از معدن فیروزه برخوردارند اما باکیفیت‌ترین و مرغوب‌ترین فیروزه جهان متعلق به معدن نیشابور است.

معدن فیروزه نیشابور، قدیمی‌ترین معدن فعال دنیاست و شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که از شش هزار و ۷۰۰ سال قبل آثار باقیمانده از استخراج فیروزه وجود داشته است و با اینکه خیلی از معادن قدیمی پس از استخراج متروکه شدند، اما معدن فیروزه همچنان فعال است.

معدن فیروزه نیشابور در مجموع حدود هفت هزار سال فعال بوده و براساس برآوردهای انجام گرفته هشت هزار تن ذخیره معدنی دارد و با احتساب اینکه سالانه ۴۰ تن فیروزه از این معدن استخراج می‌شود به نظر می‌رسد ۲۰۰ سال دیگر بتوان این معدن را فعال نگه داشت.

شیوه استخراج فیروزه از معدن

روش استخراج فیروزه از معدن بهره گرفتن از شیوه کارگاه و پایه است و از آنجا که رگه‌های فیروزه عمودی هستند، به ناچار استخراج به صورت طبقه طبقه انجام می‌شود.

حداقل ارتفاع سقف کارگاه دو متر و حداکثر پهنای آن هم دو متر است و پس از استخراج فیروزه در یک طبقه، دو متر ضخامت سقف از کارگاه باقی می‌ماند و کار استخراج در طبقه بعدی انجام می‌گیرد و تاکنون ۱۸ طبقه استخراج در معدن فیروزه انجام و ۵۰ کیلومتر تونل در آن ایجاد شده است.

شیوه حفر تونل در معدن فیروزه با استفاده از دینامیت و انفجار آن است چون استخراج رگه‌های فیروزه از معدن بدون انفجار ممکن نیست و اساساً حفر کردن هیچ معدنی در کل دنیا به جز استفاده از روش‌های انفجاری مقرون به صرفه نیست با اینکه استفاده از روش انفجاری در نزدیکی‌های رگه‌های فیروزه به آن آسیب می‌زند.

روش مشابه انفجار در معدن، حفاری با فشار آب دستگاه حفار است که البته اگر انفجار، سنگ را خرد می‌کند این روش‌ها سنگ را پودر می‌کند لذا فعلاً جایگزینی برای روش انفجاری وجود ندارد.

گفته می‌شود که در معدن فیروزه آمریکا با آزاد کردن یک باکتری، فیروزه را استخراج می‌کنند، در حالی که به هیچ وجه این‌گونه نیست و استفاده از باکتری در فرآوری برخی مواد معدنی مانند مس کربناته مورد استفاده قرار می‌گیرد و در هیچ جای دنیا از این روش برای استخراج فیروزه استفاده نشده است.

بعد از انفجار، کارگران اقدام به "فیروزه جوری" می‌کنند، به این معنا که فیروزه را از سنگ باطله جدا می‌کنند. در این روش پوسته‌ای که از سنگ مادر، اطراف فیروزه را فرا گرفته با استفاده از چکش زدن جدا می‌شود.

مدیر عامل شرکت تعاونی معدن فیروزه نیشابور گفت: کارگران با زدن چکش بر روی سنگ‌ها و گوش دادن به صدای آن، پی به وجود فیروزه در آن می‌برند و این روش در هیچ جای دنیا قابل اجرا نیست و فقط به تجربه و تخصص افراد در این بخش بستگی دارد.

تفاوت فیروزه کرمان و نیشابور

فیروزه کرمان معمولا جلای کمتری نسبت به فیروزه نیشابور دارد و از شفافیت بهتری برخوردار است. فیروزه نیشابور به دلیل مواد تشکیل دهنده و عناصر موجود در آن، بسیار چشم‌نوازتر و زیباتر می‌باشد و به دلیل وجود زیاد عنصر آب براق‌تر از فیروزه کرمان است به همین دلیل در خرید فیروزه کرمان و نیشابور، فیروزه نیشابور جلای بیشتری را دارد.

سنگ خارا که به فیروزه چسبیده است، تحت فشار و دمای درونی زمین تشکیل می‌شود و به سنگ فیروزه چسبیده و اجازه نمی‌دهد یک نگین فیروزه خالص تشکیل دهد. فیروزه کرمان ضخیم و گوشتی است و حتی زیر نگین آن هم فیروزه وجود دارد. فیروزه کرمان به رنگ‌های آبی و آبی مایل به سبز و سبز وجود دارد و همچنین کمیاب است و درخشش خاصی دارد .

به دلیل محل تشکیل فیروزه نیشابور و عناصر تشکیل دهنده آن و نوع آب و هوای نیشابور، فیروزه نیشابور از رنگ و آب زیباتری برخوردار و دارای تنوع رنگی بیشتری است. با اینکه فیروزه کرمان ضخیم‌تر از فیروزه نیشابور است، اما از استحکام کمتری برخوردار است. اکثر فیروزه‌های کرمان سختی بسیار پایینی دارند و در برابر ضربه ضعیف و شکننده هستند. برای همین در زمان تراش یا استفاده از آن ساییده یا شکسته می‌شوند .

یکی دیگر از مواردی که فیروزه کرمان را با فیروزه نیشابور متمایز می‌کند، احیا کردن سنگ‌های کرمان است. سنگ‌های فیروزه‌ای کرمان به دلیل اینکه رنگ آبی کمرنگ‌تری دارند و از سختی و زیبایی بالایی برخوردار نیستند، احیا می‌شوند. احیا کردن این سنگ‌ها برای تقویت رنگ و سختی سنگ آن است. در احیا کردن، چسبی به نام رزین به سنگ فیروزه کرمان می‌زنند تا پس از احیا، سختی و استحکام آن افزایش یابد.

سنگ ارزشمند فیروزۀ نیشابور برای ساخت وسایل بسیار زیادی استفاده می‌شود اما سنگ فیروزه کرمان به دلیل نداشتن مقاومت بسیار بالا و اینکه زیبایی فیروزه نیشابور نسبت به فیروزه کرمان برتری دارد، بیشتر برای ساخت انواع تسبیح فیروزه‌ای و یا ساخت انگشتر فیروزه‌ای زنانه و مردانه و انواع جواهرات عمومی زیادی استفاده می‌شود. فیروزه نیشابور مطمئناً از کیفیت و مرغوبیت بیشتری نسبت به فیروزه کرمان برخوردار است.