سنگ زمرد

Emerald

زمرد چیست؟

کلمه زمرد Emerald  مترادف‌ رنگ‌ سبز است. رنگ سبز با شکوه زمرد، عشق به طبیعت را تجلی می‌بخشد. این‌ گوهر زیبا که‌ همرنگ‌ طبیعت‌ و رنگ‌ زندگی‌ است‌ برای‌ ما ایرانیان‌ جلال و جلوه‌ای‌ خاص‌ دارد و رنگ‌ آن‌ گنبدهای‌ سبز و مقدس‌ ائمه‌ را به‌خاطر می‌آورد. به‌ همین‌ دلیل‌ بسیاری‌ از خانواده‌ها ترجیح‌ می‌دهند به‌ عروس‌ سرویس‌ زمرد هدیه‌ بدهند. در فرهنگ‌‌های‌ مختلف، اعتقادات‌ متفاوتی‌ درباره‌ زمرد وجود دارد و انسان‌ها خواص‌ جادویی‌ حیرت‌‌آوری‌ برای‌ آن‌ متصور بوده‌اند؛ برای‌ مثال‌ مصریان باستان‌ در دهان‌ مرده‌ زمرد قرار می‌‌دادند تا در آن‌ دنیا بهتر تکلم‌ کند و نیز معتقد بودند این‌ سنگ‌ باعث‌ باروری‌ می‌‌شود. همچنین‌ برای‌ درمان‌ چشم‌ از آن‌ استفاده‌ می‌کردند. در بعضی‌ جوامع‌ به‌عنوان‌ پادزهر و برای‌ درمان‌ بیماری‌ صرع‌ یا بیماری‌های‌ معده‌ استفاده‌ می‌شده‌ است‌. گفته می‌شود رنگ زمرد باعث شادی شده، هیچ‌گاه چشم‌ها را خسته نمی‌کند و همیشه به‌عنوان رنگ حیات و تازگی شناخته می‌شود.

در روم باستان، سبز رنگ ونوس، خدای عشق و زیبایی بوده است. امروزه نیز رنگ سبز جایگاه خاصی در بسیاری از فرهنگ‌ها و مذاهب دارد. به‌عنوان مثال رنگ سبز در اسلام، رنگ مقدسی است. بسیاری از کشورهای مسلمان در پرچم کشورشان از این رنگ به‌عنوان نشانه وحدت و یگانگی در ایمان استفاده می‌کنند. این رنگ همچنین در کلیسای کاتولیک به‌عنوان برترین رنگ مذهبی در نظر گرفته می‌شود. در یونان‌ باستان‌ زیورآلات‌ به‌عنوان‌ سمبل‌ قدرت، سلامت و ثروت‌ نقش‌ بزرگی‌ داشت‌ و معتقد بودند که‌ اگر شخصی‌ قطعه‌‌ای‌ زمرد زیر زبان‌ خود داشته‌ باشد از دید مخفی‌ می‌ماند؛ به‌‌علاوه، دارندهِ زمرد را صاحب‌ ثروت، رفاه‌ و قدرت‌های‌ مافوق‌ طبیعی‌ می‌دانستند. واژه زمرد عربی‌شده اسماراگدوس یونانی است که از کلمه یونانی Smaragdos  به معنی سبز گرفته شده است و این واژه یونانی نیز از واژۀ سانسکریت به معنی سبز گرفته شده است.

نام اصلی فارسی زمرد، دوال یا دوبال است. آنچه‌ مسلم‌ است‌ اینکه‌ زمرد واژه‌ای‌ یونانی‌ نیست، چون‌ تا امروز معدن این‌ سنگ‌ در یونان‌ مشاهده‌ نشده؛ بلکه‌ در قدیم‌ زمرد ترکمنستان‌ از راه‌ جاده‌ ابریشم‌ به‌ اروپا برده شده‌ و در چشم‌ بسیاری‌ مجسمه‌‌های‌ خدایان‌ اساطیری‌ یونان به‌‌کار می‌رفته‌ است. باستانیان عقیده داشتند این گوهر برای صاحب خود پاکدامنی و نجابت به ارمغان آورده و او را از ارواح شیطانی مصون می‌دارد. در یونان باستان، زمرد بسیار مورد احترام بوده ولی در روم کمتر مورد توجه قرار می‌گرفته و به ندرت کاربرد پیدا می‌کرده است. پزشکان یونانی از دود زمرد پودر شده و سوزانده شده برای درمان مارگزیدگی، سرماخوردگی و تنگی نفس استفاده می‌کردند و پیش از آنکه عینک و ذره‌بین ساخت شود به‌منظور مطالعه و رویت اشیای ریز از یک زمرد تراش خورده استفاده می‌کردند و به زمرد سنگ مطالعه می‌گفتند. در تورات زمرد یکی از سنگ‌های زیربنای شهر بیت المقدس معرفی شده و بدین جهت نزد قوم بنی‌اسرائیل ارج و قرب خاصی دارد.

باید توجه داشت که در گذشته‌های دور، گوهرهای اصل بیش از آنکه به‌عنوان زیور استعمال شوند، جنبه دارویی داشتند و پزشکان، خوردن یا تنقیه پودر و جوشانده آنها را تجویز می‌کردند. به‌ویژه برای زمرد خاصیت دارویی و شفابخشی بیش از گوهرهای دیگر قائل بودند مثلاً جوشانده زمرد را برای علاج سرطان و همچنین درمان اسهال خونی تجویز می‌کردند. از دیگر خواص زمرد که در قدیم بسیار به آن اشاره شده، مفید بودن آن برای دستگاه گوارش است و سبب تقویت معده و درمان زخم معده می‌شود. استفاده از زمرد برای درمان خونریزی‌های داخلی به‌ویژه اسهال خونی مفید بوده و همچنین گفته می‌شود که همراه داشتن این سنگ برای زنان حامله مفید است و وضع حمل را آسان می‌کند. زمرد دو نیروی انرژی‌بخش و آرام‌بخش دارد و گفته می‌شود که برای تسکین و درمان دردهای ستون فقرات و عضلات گذاشتن مستقیم سنگ زمرد بر قسمت‌های دردناک و ماساژ با آن مفید است.

در بعضی از فرهنگ‌ها هدیه کردن زمرد به همسر در پنجاه و پنجمین سالگرد ازدواج رسمی زیبا به شمار می‌رود و در جاهای دیگر زمرد به‌عنوان گوهر بیست ، سی و یا پنجمین سالگرد ازدواج استفاده می‌شود. زمرد سنگ متولدین ماه May می (۱۱ اردیبهشت تا ۱۰ خرداد) در نظر گرفته می‌شود.

رنگ‌ سبز زمرد در مقابل‌ نور طبیعی‌ و نور مصنوعی‌ و یا حرارت‌ تغییر نمی‌کند و به نسبت پایدار می‌باشد به‌طوری که تنها در گرمای ۷۰۰ تا ۸۰۰ درجه سانتی‌گراد و حرارت‌های‌ بالاتر رنگ زمرد تغییرپذیر است. سیستم کریستالی زمرد هگزاگونال بوده و سختی آن بین ۸-۷٫۵ است. بنابراین از کوارتز سخت‌تر است. وزن مخصوص زمرد ۷۸/۲-۶۸/۲ بوده و خاصیت فلورسنس ندارد. کریستال‌های‌ زمرد ناخالصی‌های‌ متعددی‌ از قبیل‌ گاز، مایعات‌ و حباب‌ دارند که‌ هرچه‌ این‌ ناخالصی‌ها بیشتر باشد، مات‌ و کدرتر خواهد بود.

البته‌ اکثر زمردها ناخالصی‌ دارند که‌ جواهر فروشان‌ اصطلاحاً به‌ آن‌ «یخ» می‌گویند. یکی‌ از راه‌های‌ تشخیص‌ زمرد اصل‌ از زمرد بدلی‌ و ساختگی، همین‌ ناخالصی‌هاست. اولین‌ معدن‌ زمرد در عصر باستان‌ و در جنوب‌ مصر کشف‌ شده‌ که‌ در مقایسه‌ با زمردهای‌ امروزی‌ کیفیت‌ پایین‌‌تری‌ داشته‌ است. امروزه‌ مهم‌‌ترین‌ معدن‌ زمرد جهان‌ در کشور کلمبیا قرار دارد که‌ پیش‌ از قرن‌ شانزدهم‌ به‌ وسیله‌ بومیان اینکا استخراج می‌‌شده‌ است. یکی‌ از معادنی‌ که‌ زمرد مرغوب‌ با کیفیت‌ عالی‌ از آن‌ استخراج‌ می‌شود معدن‌ موزو Muzo است‌ که‌ زمرد شفاف‌ با رنگ‌ سبز سیر دارد. دیگر معدن‌ معروف‌ زمرد در کلمبیا، چیور Chiver است‌ که‌ استخراج‌ از آن‌ چند قرن‌ است‌ ادامه‌ دارد. زمردهای مرغوب دیگری نیز در کشورهای زامبیا، برزیل، زیمباوه، ماداگاسکار، پاکستان، هندوستان، افغانستان و روسیه یافت می‌شوند که در میان این کشورها زامبیا، برزیل و زیمباوه از شهرت بالایی در تجارت بین‌المللی زمردهای مرغوب برخوردارند. رنگ زمرد این کشورهای اخیر تیره‌تر از انواع کلمبیایی بوده و ته رنگ آبی دارند.

امروزه‌ بهترین‌ زمرد با کیفیت‌ خوب‌ که‌ در ساخت‌ جواهرات‌ از آن‌ استفاده‌ می‌‌شود زمرد کلمبیاست‌ که‌ طرفدار و خواهان بسیاری دارد. همین‌ ویژگی‌ باعث‌ شده‌ که‌ زمردهایی‌ مصنوعی‌ با کیفیت‌ مشابه‌ تولید شوند و به‌ جای‌ زمرد اصل‌ به‌ فروش‌ برسند. چند نمونه زمرد ساختگی عبارتند از:

الف) زمرد چتم‌ Chatam  که به‌ وسیله‌ کارخانه‌ای‌ با همین‌ نام‌ با روش‌ حرارتی و نیز هم‌جوشی زمرد ساخته‌ می‌شود.

ب) زمرد ژیلسون‌ Gilson  که‌ به‌ روش‌ حرارتی و آزمایشگاهی تولید می‌شود.

ج) زمرد لش‌لایتنر Lechleitner  که در این‌ روش‌ یک لایه نازک از زمرد روی‌ یک‌ بریل‌ زینتر و هم‌جوش می‌‌شود.

بهترین‌ کلکسیون‌ زمرد دنیا از نظر تعداد، رنگ، اندازه‌ و تراش‌ در بانک‌ مرکزی‌ کشور کلمبیا قرار دارد. در موزه‌های‌ علوم‌ طبیعی‌ لندن‌ و نیویورک، در بانک‌ مرکزی‌ روسیه‌ و نیز در کشور اتریش‌ زمردهای‌ معروف‌ و مشهوری‌ وجود دارد. به‌‌علاوه ، یکی‌ از بزرگ‌ترین‌ مجموعه‌های‌ زمرد تراش‌ داده ‌شدهِ دنیا در بانک‌ مرکزی‌ ایران‌ نگهداری‌ می‌‌شود که‌ جزء جواهرات‌ ملی‌ کشور ماست. بزرگ‌ترین سنگ قیمتی جهان یک زمرد سبز بزرگ است به نام هدیه خدا که حدود ۵۷۵۰۰ قیرات معادل ۱۱ کیلوگرم وزن دارد و مالک آن مردی کانادایی به اسم ریگان رینی می‌باشد. این زمرد شبیه یک هندوانه بزرگ است و بیش از یک میلیون دلار روی آن قیمت گذاشته شده است.

فورا بزرگ‌ترین سنگ راف زمرد جهان با وزن ۲۲ هزار قیراط معادل ۱۱ کیلوگرم اولین‌بار در نمایشگاه بین‌المللی مواد معدنی کلمبیا به نمایش عموم گذاشته شد. این زمرد راف ۱۲ سال پیش در کلمبیا کشف شده و تا کنون هیچ قیمتی برای آن تعیین نگردیده است. به گفته مسئولان نمایشگاه، این سنگ بسیار منحصر به فرد است و پیدا کردن گونه دیگری از آن امری غیر ممکن به نظر می‌رسد.

شرکت جواهرسازی شیلز اخیراً عینک گران قیمتی را طراحی کرده که شیشه آن از سنگ گرانبهای زمرد ساخته شده است. زمرد از جمله سنگ‌هایی است که به‌عنوان محافظی عالی در برابر اشعه یو وی محسوب می‌شود. این شرکت جواهر سازی با اقتباس از نرون امپراطور رم که تماشای مسابقات گلادیاتورها را از طریق سنگ زمرد نگاه می‌کرد، این عینک را ساخته است. جنس قاب عینک زمرد از طلا می‌باشد.

یکی از نادرترین زمردهای خطی جهان زمرد مغول Mogul می‌باشد. تاریخ حکاکی این زمرد خطی زیبا ۱۱۰۷ق می‌باشد و بر روی آن صلوات حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیه حکاکی شده است. این تکه زمرد زیبا در حراج سال ۲۰۰۱ کریستی به یک ناشناس و به قیمت ۲ میلیون و دویست هزار دلار فروخته شده و پس از این تاریخ دیگر از آن خبر یا عکسی منتشر نشده است.

زمرد هوکر که در قرن ۱۶ استخراج شد و به مجموعه جواهرات آخرین پادشاه عثمانی، سلطان عبدالحمید دوم تعلق داشت اما در نهایت در سال ۱۹۷۷ توسط خانمی به نام جانت هوکر خریداری شده و به موزه اسمیت سونیان در آمریکا هدیه شد:

زمرد با آنکه‌ سختی‌ بالایی‌ دارد، گوهری‌ بسیار ترد و شکننده‌ است‌ و نگهداری ویژه‌ می‌خواهد. در مقابل‌ اسیدها مقاوم‌ است‌ و با مواد شوینده‌ مثل‌ آب‌ گرم‌ و صابون‌ مشکل خاصی ندارد. اما در مقابل‌ حرارت‌ امکان‌ ترک‌ خوردن‌ آن‌ وجود دارد. بنابراین‌ باید هنگام‌ حرارت‌ دادن‌ و یا سوار کردن‌ نگین‌ بایست دقت‌ کرد. جواهر فروشان‌ بسیاری‌ از زمردها را برای‌ اصلاح‌ رنگ‌ یا پـُر کردن‌ شیارها چرب می‌کنند. این‌ روغن‌ به‌ مرور زمان‌ و یا با حرارت‌ خشک‌ می‌شود و ممکن‌ است‌ بعضی‌ نقاط‌ زمرد بر اثر شست‌وشو حالت‌ سفیدی‌ یا سفیدک پیدا کند که‌ می‌‌توان‌ آن‌ را دوباره‌ به‌ وسیله‌ یک‌ قلم‌ و کمی‌ پنبه‌ آغشته روغن‌ زیتون‌ اصلاح‌ و شفاف‌ کرد. همان‌طور که‌ اشاره‌ شد، زمرد گوهری‌ شکننده‌ است. بنابراین‌ هنگام‌ جابه‌‌جا کردن‌ آن‌ باید نهایت‌ دقت‌ را داشت؛ زیرا اگر روی‌ سنگ‌ بیفتد ممکن‌ است‌ خرد شود. زمرد گونه‌ای بریل و از سنگ‌های گرانبها است. این سنگ که از سیلیکات آلومینیوم و بریلیوم تشکیل شده در سنگ‌های پگماتیت یافت می‌شود. معمولاً در خرید و فروش زمرد از گریدها و طبقه‌بندی‌های خاصی استفاده می‌شود که در زیر تصویری از آن گذاشته شده است:

از نظر ترکیب شیمیایی و کانی‌شناسی، زمرد با فرمول  Be۳Al۲(SiO۳)۶ از بریلیوم، آلومینیوم و سیلیکات تشکیل شده است و به همراه آکوامارین آبی، مورگانیت صورتی، هلیدور طلایی به خانواده بزرگ بریل تعلق دارد. بریل در حالت خالص بی‌رنگ است ولی اضافه شدن مقدار کمی کروم و وانادیوم، رنگ سبز زیبای زمرد را در آن ایجاد می‌کند.

فرمول شیمیایی زمرد: (Al۲Be۳ (Si۶O۸

سختی زمرد: هشت الی هفت ونیم

اندازه شفافیت زمرد: شفاف تا نیمه‌شفاف

چگالی زمرد: ۲.۶۶ تا ۲.۹۲ گرم بر سانتی‌متر مکعب

رنگ زمرد: زرد طلایی، زرد مایل به سبز، زرد صورتی، سبز زمردی، سفید و بی‌رنگ

جلا: شیشه‌ای-مات

ژیرمان: کمیاب

محل پیدایش: اتریش، نروژ، روسیه مصر، کلمبیا، زیمبابوه، آفریقای جنوبی، موزامبیک، تانزانیا، برزیل، افغانستان، استرالیا، زامبیا و آمریکا.

شکل کریستال زمرد: منشوری – به ندرت قرصی شکل

سیستم کریستال زمرد: هگزاگونال

کانی‌های مشابه: آپاتیت – تورمالین – توپاز

بستر تشکیل کریستال: پگماتیتی – هیدروترمال – پنوماتولیتی – دگرگونی

نوع شکستگی: صدفی- نامنظم

رنگ سنگ زمرد

تقریباً در تمام جواهرات یک مسئله عمومیت دارد و آن این است که یک قدر مطلق برای رنگ وجود ندارد. ولی می‌توان برای هرکدام از جواهرات یک دامنۀ رنگ تعریف کرد. این دامنه برای عقیق، یاقوت و زمرد بسیار وسیع است. برعکس سنگی مانند دٌرّ که دامنۀ رنگ وسیع ندارد.

برای سنگ زمرد این دامنۀ رنگ، از سبز-زرد که روشن‌ترین و کم‌رنگ‌ترین نوع رنگ برای زمرد است شروع می‌شود تا به رنگ سبز-آبی می‌رسد که پررنگ‌ترین نوع رنگ برای این کانی است.

حال در این میان چه رنگی بهتر و مرغوب‌تر است بسته به سلیقۀ مصرف‌کننده متفاوت است. ولی آنچه که مسلم است این نکته می‌باشد که مشخصۀ سنگ زمرد رنگ سبز است که در هر سلیقه‌ای این رنگ سبز باید وجود داشته باشد. این بدان معناست که در یک قطعه سنگ زمرد از مقیاس ۱۰۰% باید ۷۵% آن از رنگ سبز باشد و ۲۵%مابقی را تلالو و درخشندگی تعیین می‌کند. هرچه این درخشندگی کمتر باشد سنگ زمرد به رنگ سبز تیره و سیاه نزدیک می‌شود که به‌شدت رنگ و به کیفیت سنگ زمرد، تأثیر منفی می‌گذارد. هرچه درخشندگی کمتر باشد رنگ سنگ زمرد به سبز چمنی و لجنی متمایل می‌شود و اصطلاحاً به خانوادۀ سنگ‌های چرک (کثیف) نزدیک می‌شود که اصلاً برای جواهرات خوب نیست. مثل یک قطعه برلیان که داخل آن ذغال یا لکه‌های سیاه وجود داشته باشد.

در بحث رنگ سنگ زمرد باید به این نکته توجه داشت که برای تعیین دامنۀ رنگ سنگ زمرد مطلقا نیاز به لوپ (ذره‌بین تخصصی که بزرگ‌نمایی ۱۰ دارد) نیست. دسته‌بندی و طبقه‌بندی رنگ سنگ زمرد با چشم غیر مسلح انجام می‌شود ولی افرادی که اقدام به ارزشیابی تخصصی رنگ سنگ زمرد می‌کنند هرچند بدون ابزار این کار را انجام می‌دهند ولی در این زمینه سال‌های سال تجربه فراوان کسب کرده‌اند. حتی شکست‌ها، شکاف‌ها و ترک‌های موجود در سنگ زمرد هم با چشم و بدون ابزار صورت می‌گیرد.

تراش زمرد

به دلیل سختی بالای زمرد (۸-۷٫۵) و شکننده بودن آن تا حدی کار تراش دادن، خراج کاری، گوهر نشانی و پولیش کردن سطوح نگین مشکل می‌باشد. برای یک گوهرتراش ماهر به دلیل قیمت بالای سنگ راف و وجود ناخالصی‌ها، تراش زمرد کاری دشوار است. گوهر تراشان، تراش خاصی را برای این گوهر به‌کار می‌برند با نام تراش زمردی یا تراش چهارگوش که در اصل یکی از طرح‌های تراش پلکانی است . در این شکل از تراش، گوشه‌های زمرد به‌طوری شکل داده می‌شود که علاوه‌بر تشدید زیبایی، نگین در برابر فشارهای مکانیکی و ضربه‌های فیزیکی مقاوم باشد. اگر زمردهای راف و خام حاوی ناخالصی‌های زیاد باشد، تراش کابوشن Cabochon  یا تراش گرد مطلوب‌تر خواهد بود که در این حالت قاعده نگین مُدور یا بیضی تراش داده می‌شود و این تراش زمرد بیشترین کاربرد را در ساخت انگشتر دارد.

ارزش‌گذاری سنگ زمرد

برای ارزش‌گذاری یک قطعه سنگ زمرد، دقیقاً مثل سایر جواهرات عمل می‌شود و می‌بایست چهار پارامتر اصلی و استاندارد، یعنی: 1. رنگ (color)؛ 2. وزن (carate)؛ 3. پاکی (clarity) و 4. برش cut)) را در نظر قرار داشت. فقط در بعضی از جواهرات مثل سنگ زمرد، منطقۀ اکتشاف و استخراج نیز برای کارشناسان اهمیت دارد.

لذا یک سنگ زمرد خوب و با کیفیت باید وزن خوب و بالایی داشته باشد. بنابر منطقه‌ای که استخراج شده باید از رنگ خوبی برخوردار باشد و این رنگ هرچه پاک‌تر باشد کیفیت سنگ زمرد را افزایش می‌دهد و نوع تراش هم بسیار مهم است. بعضی از جواهرات وزن خوبی دارند ولی به دلیل «سندانچه»بزرگ و بلند، بیشتر وزن جواهر به زیر آن منتقل می‌شود و با داشتن وزن زیاد سطح کوچکی دارند. در مقابل بعضی از جواهرات با داشتن وزن کمتر به دلیل آنکه سندانچه (زیر سنگ) آن کوچک است، سطح وسیع‌تری دارند. لذا سنگ، بزرگ‌تر و وسیع‌تر به نظر می‌آید.