حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها)

زینب کبری (س)

زینب کبری (سلام الله علیها)

زینب کبری علیهاالسلام در پنجم جمادی الاول سال ششم هجری و بنابر قولی در پنجمین روز سال پنجم هجرت به دنیا آمد.
طبق روایات شیعه، هنگام تولد زینب علیهاالسلام حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله در سفر بود، حضرت فاطمه علیهاالسلام از همسرش علی علیه‌السلام درخواست کرد که نامی برای فرزندشان انتخاب کند. حضرت علی علیه‌السلام در جواب گفت: من بر پدرت سبقت نمی‌گیرم، صبر می‌کنیم تا پیامبر از سفر برگردد. چون پیامبر بازگشت و خبر تولد نوزاد زهرا علیهاالسلام را شنید، گفت: فرزندان فاطمه فرزندان من هستند، ولی خداوند دربارۀ آنان تصمیم می‌گیرد (ناسخ التواریخ، جلد زینبیه، ص ۴۷). بعد از آن جبرئیل نازل شد و پیام آورد که خداوند سلام می‌رساند و می‌گوید: «نام این دختر را زینب بگذارید که این نام را در لوح محفوظ نوشته‌ام». آنگاه حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله زینب را گرفت و بوسید و گفت: «توصیه می‌کنم که همه این دختر را احترام کنند که او مانند خدیجه کبری است» (خصائص الزینبیه، ص15) زینب به معنای «درخت نیکو منظر و خوشبو یا «زینت پدر» است.

کنیه و القاب حضرت زینب علیهاالسلام

برای وی القاب فراوانی نقل شده است همانند عالمه غیر معلّمه (دانای بی آموزگار)؛ فهمه غیر مفهّمه (فهمیده بدون فهماننده)؛ کعبه الرّزایا (قبلۀ رنج‌ها)؛ نایبه الزهراء علیهاالسلام (جانشین و نمایندۀ حضرت زهرا علیهاالسلام)؛ نایبه الحسین علیه‌السلام (جانشین و نمایندۀ امام حسین علیه‌السلام)؛ عدیله الخامس من اهل الکساء (همتای پنجمین نفر از اهل کساء امام حسین علیه‌السلام)؛ کفیله السجّاد (سرپرست امام سجاد علیه‌السلام)؛ سرّ أبیها (راز پدرش امام علی علیه‌السلام)؛ الصدّیقه الصغری (صدیقه کوچک‌تر، به این لقب ملقب شده تا با مادرش صدیقه کبری فاطمه زهرا علیهاالسلام اشتباه نشود. چه اینکه به ایشان زینب کبری گفته می‌شود تا میان او و دیگر خواهرش (ام‌کلثوم) که به نام و کنیۀ او خوانده می‌شود فرق باشد)؛ عابده آل علی (پارسای خاندان امام علی علیه‌السلام)؛ بطله کربلاء (قهرمان کربلا)؛ عظیمه بلواها (بانویی که امتحانش بس بزرگ بود)؛ الباکیه (بانوی گریان)؛ سلیله الزهراء (چکیده و خلاصۀ حضرت زهرا علهاالسلام)؛ امینه اللّه (امانت‌دار الهی)؛ آیه من آیات اللّه (نشانی از نشانه‌های خداوند)؛ مظلومۀ وحیده (ستمدیدۀ تنها)؛ صابره محتسبه (پایداری کننده به حساب خداوند و برای خداوند( (جزائری، الخصائص الزینبیة، ص۵۲-۵۳(.
حضرت زینب علیهاالسلام را به سبب سختی‌های بسیاری که در زندگی دید، ام المصائب لقب داده‌اند. درگذشت جدش پیامبر، بیماری و به شهادت رسیدن مادرش، شهادت پدرش امیرالمؤمنین علیه‌السلام، شهادت برادرش امام حسن علیه‌السلام، واقعۀ کربلا و به اسارت رفتن در کوفه و شام از جمله وقایع سخت و تلخ زندگی وی به شمار می‌آید.

ازدواج

زینب کبری علیهاالسلام پس از آنکه به سن ازدواج رسید، به همسری پسر عمویش، عبدالله بن جعفر بن ابی طالب که ۵ سال از او بزرگتر بود درآمد.
تاریخ‌نگاران در شمار فرزندان حضرت زینب علیهاالسلام و تعیین نام آنها اختلاف کرده‌اند، طبرسی از علمای شیعه می‌گوید: تعداد فرزندان او چهار نفر به نام‌های علی، جعفر، عون الاکبر، و ام کلثوم است.
و گفته شده که زینب کبری از شوهرش عبدالله پنج پسر داشت به نام‌های: علی، عون، اکبر، عباس، محمد و یک دختر به نام ام کلثوم که عباس، عون و محمد در واقعۀ کربلا کشته شدند.

تل زینبیه در کربلا

حضرت زینب علیهاالسلام پس از حادثۀ کربلا وقتی که به همراه سرهای کشته‌شدگان کربلا به اسارت در مجلس یزید برده شد، در حضور یزید سخنرانی مشهور و آتشینی کرد که یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین خطبه‌ها در دفاع از حقانیت حسین بن علی علیه‌السلام تلقی شده است. حضرت زینب علیهاالسلام در این مجلس برخاست و گفت: «... ای یزید آیا گمان می‌بری اینکه اطراف زمین و آفاق آسمان را بر ما تنگ گرفتی و راه چاره را بر ما بستی که ما را به مانند کنیزان به اسیری برند، ما نزد خدا خوار و تو سربلند گشته و دارای مقام و منزلت شده‌ای؟... زود باشد که به اجداد خود ملحق شوی و آرزو کنی کاش شل و گنگ بودی و نمی‌گفتی آنچه را که گفتی و نمی‌کردی آنچه را کردی... به خدا سوگند نشکافتی مگر پوست خود را و نبریدی مگر گوشت خود را ... ای یزید! هر کید و مکر که داری بکن، هر کوشش که خواهی بنمای، هر جهد که داری به کار گیر، به خدا سوگند هرگز نتوانی نام و یاد ما را محو کنی... هرگز ننگ این ستم را از خود نتوانی زدود... روزهای قدرت تو اندک و جمعیت تو رو به پراکندگی است، در روزی که منادی حق ندا کند که لعنت خدا بر ستمکاران باد.

وفات حضرت زینب علیهاالسلام

بسیاری از تاریخ‌نگاران از جمله مسعودی، محل درگذشت او را مدینه و محل دفنش را بقیع نگاشته‌اند. برخی نیز معتقدند در واقعۀ حره در سال 62 قمری در مدینه قحطی شده بود و او همراه همسرش عبدالله بن جعفر که در دمشق زمین‌هایی داشت، به این شهر مهاجرت و در ۱۵ رجب همان سال و در همان‌جا درگذشت.
حضرت زینب علیهاالسلام همچون برادرش امام حسین علیه‌السلام در سن ۵۶ سالگی درگذشت.
در مورد محل دفن حضرت زینب علیهاالسلام سه دیدگاه وجود دارد:
1.        شام: مشهور این است که قبر حضرت زینب علیهاالسلام در شام است. این مکان اکنون در جنوب دمشق قرار دارد. به سبب وجود حرم حضرت زینب علیهاالسلام این منطقه «شهرک السیدة زینب» نام گرفته است (عمادالدین طبری، کامل بهایی، ص۶۴۵).
2.        مصر: برخی از مورخان قبر حضرت زینب علیهاالسلام را در مصر دانسته‌اند. این بارگاه در قاهره در منطقۀ سیدة زینب قرار دارد و در سال ۱۱۷۳ هجری قمری بازسازی شده است. این مکان به مقام السیدة زینب و مسجد السیدة زینب مشهور است (أعلام النساء، ج۲، ص۹۹).
3.        قبرستان بقیع: برخی از مورخان، قبرستان بقیع را در مدینه محل دفن حضرت زینب علیهاالسلام دانسته‌اند. سید محسن امین از مدافعان این قول است (امین، اعیان الشیعة، ج۷، ص۱۴۰-۱۴۱(.

آرامگاه حضرت زینب علیهاالسلام 

قریه‌ای که در آن قبر حضرت زینب علیهاالسلام قرار دارد، در گذشته به راویه و اکنون به زینبیه مشهور است. در حال حاضر این قریه به شهر متصل و در هفت کیلومتری شرق دمشق قدیم به طرف فرودگاه واقع می‌باشد.
در خیابان اصلی این شهرک از دور، گنبد و مأذنه‌های قبر او دیده می‌شود. گنبد ساختمان طلایی است و در سمت شرقی و غربی آن دو مناره کاشی کاری شده قرار دارد.
گلدسته‌های حرم پوشیده شده از کاشی معرق در دوران معاصر در سطح جهان است که کاشی کاری آن توسط هنرمند اصفهانی استاد علی پنجه‌پور به مدت حدوداً ۱۰ سال و به سبک اصفهان اجرا شده است.
در مدخل در غربی قبر حضرت زینب علیهاالسلام و سمت راست آن داخل اتاق کوچکی سه مقبره دیگر وجود دارد که یکی از آنها قبر حسین یوسف مکی عاملی متوفی ۱۳۹۷ و دیگری محسن الامین عاملی، صاحب تألیف معروف اعیان الشیعه و سومین آنها نیز دختر میرزا تقی بهبهانی است.
فضای قبر حضرت زینب علیهاالسلام و صحن آن به‌صورت مربع مستطیل می‌باشد که شبستان و گنبد و حرم در وسط آن قرار گرفته و دارای چهار در ورودی می‌باشد. سقف شبستان و مقبره از سه قسمت تشکیل شده که به صورت پله‌ای بر روی هم قرار دارند و گنبد نیز در وسط آن قرار گرفته است. بر روی این گنبد جملاتی از قرآن نوشته شده و طلاکاری آن در سال‌های اخیر به دست ایرانیان انجام شده است.
در سمت شرق مجموعه، مصلای زینبیه به همت فهری زنجانی نمایندۀ رهبر جمهوری اسلامی ایران در سوریه ساخته شده و مراسم نماز جماعت، دعای کمیل و نماز جمعه در آن برقرار می‌گردد. مساحت کل مجموعه حدود ده هزار متر مربع است. در مقبره جمعاً ۱۱۴ اتاق وجود دارد که ۶۴ اتاق آن در صحن بزرگ و بقیه در صحن دوم و حسینیه‌های اطراف است.
مقبره حضرت زینب علیهاالسلام در وسط حرم با ضریحی نقره‌ای و اطراف آن هشت ستون کاشی کاری شده که گنبد بر آن استوار شده وجود دارد. دیوارهای مقبره تا نصف آن سنگ سفید و بقیه آئینه کاری بوده و نمونه‌ای از هنر و معماری ایرانی اسلامی است. بنای داخل و خارج ساختمان و همچنین مناره‌ها و گنبد از حدود بیست سال پیش است ولی توسعه‌های اطراف صحن و تزئینات آنها همگی از سوی جمهوری اسلامی انجام شده است. (براساس کتاب زندگانی چهارده معصوم، چاپ پیش از انقلاب، حسین عمادزاده) بنای ساختمان مقبرۀ حضرت زینب علیهاالسلام در زمان محمدرضا شاه پهلوی و به دستور فرح پهلوی شهبانوی ایران ساماندهی، طلاکاری و تزئین شد و هزینه‌های مربوط به نگهداری آن ماهیانه از سوی فرح ارسال می‌شد.

علم و سخنوری

سخنان و خطبه‌های حضرت زینب علیهاالسلام در کوفه و همچنین در دربار یزید که همراه با استدلال به آیات قرآن بود، بیانگر دانش او است. وی احادیثی از مادرش حضرت زهرا علیهاالسلام نقل کرده است. آنچنان که در کتاب مقاتل الطالبیین گزارش شده عبدالله بن عباس سخنان حضرت زهرا علیهاالسلام در مورد فدک را به نقل از حضرت زینب علهاالسلام روایت کرده است. در این روایت، ابن عباس از او با عنوان عقیلتنا زینب بنت علی علیه‌السلام یاد می‌کند.
حضرت زینب علیهاالسلام هنگام حضور امیرالمومنین علیه‌السلام در کوفه برای زنان آنجا تفسیر قرآن ارائه می‌داد. سخنرانی وی در کوفه برای شنوندگان یادآور خطبه‌های پدرش امیرالمؤمنین علیه‌السلام بود. سخنانش در کوفه و مجلس یزید و نیز گفتگوهای وی با عبیدالله بن زیاد، شبیه به خطبه‌های امام علی علیه‌السلام و خطبۀ فدکیۀ مادرش حضرت زهرا علیهاالسلام بود.
هنگام سخنرانی وی در کوفه، پیرمردی در حالی که می‌گریست گفت: «پدر و مادرم فدای ایشان که سالخوردگانشان بهترین سالخوردگان و کودکانشان بهترین خردسالان و زنانشان بهترین زنان و نسل آنان والاتر و برتر از همۀ نسل‌هاست (بحارالانوار، ج۴۵، ص۱۱۰(.

عبادت

حضرت زینب علیهاالسلام شب‌ها به عبادت می‌پرداخت و در دوران زندگی هیچ‌گاه تهجّد را ترک نکرد. آنچنان به عبادت اشتغال ورزید که ملقّب به «عابده آل علی» شد. شب زنده‌داری وی حتی در شب دهم و یازدهم محرم ترک نشد. فاطمه دختر امام حسین علیه‌السلام می‌گوید: «عمه‌ام زینب در تمام شب عاشورا در محل عبادتش ایستاده بود و به پروردگار خویش استغاثه می‌کرد».
ارتباط حضرت زینب علیهاالسلام با خداوند آن‌گونه بود که امام حسین علیه‌السلام در روز عاشورا هنگام وداع به خواهرش فرمود: «خواهرم! مرا در نماز شب فراموش نکن» (ریاحین الشریعة، ج۳، ص۶۲(.

صبر و استقامت

در روز عاشورا هنگام دیدن پیکر خونین برادرش چنین گفت: «بار خدایا! این قربانی و کشته در راه خودت را از ما (خاندان پیامبر) بپذیر» (فیض الاسلام، خاتون دوسرا، ص۱۸۵(.
وی بارها جان امام سجاد علیه‌السلام را از مرگ نجات داد؛ از جمله در مجلس ابن زیاد پس از احتجاج امام سجاد علیه‌السلام با ابن زیاد، وی دستور کشتن امام را صادر کرد. در این هنگام حضرت زینب علیهاالسلام دست در گردن فرزند برادر انداخت و فرمود: «تا زنده‌ام نخواهم گذاشت او را بکشید» (بحارالانوار، ج۴۵، ص۱۱۷(.

حضرت زینب علیهاالسلام در کوفه

بعد از عاشورا، اسیران را به کوفه بردند و در آنجا با وضع دلخراشی گرداندند. در بدو ورود به کوفه، حضرت زینب علیهاالسلام برای حاضران خطبه‌ای خواند، به طوری که همه تحت تأثیر آن قرار گرفتند. حذیم بن شریک الاسدی دربارۀ خطبۀ حضرت زینب علیهاالسلام می‌گوید: «در این روز من به زینب دختر علی علیه‌السلام نگریستم. سوگند به خدا! کسی را مانند زینب در سخنوری توانا ندیدم؛ چنانکه گویی از زبان امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه‌السلام سخن می‌گوید. بر مردم نهیب زد: خاموش باشید! با این نهیب، نه تنها آن جماعت انبوه ساکت شدند، بلکه زنگ شتران نیز از صدا افتاد. (طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۱۰۹-۱۱۰(.
حضرت زینب علیهاالسلام با خطابۀ خود هیجانی شدید در کوفه ایجاد کرد و وضع روحی مردم دگرگون شد. راوی می‌گوید: «پس از خطبۀ دختر علی علیه‌السلام مردم کوفه شگفت زده دست‌ها را به دندان می‌گزیدند» (همان، ص۱۱۳).
در پایان خطبه، آشوبِ شهر و قیام علیه حکومت احساس می‌شد، از این رو فرماندۀ نیروهای نظامی برای جلوگیری از انقلاب علیه ستمگران، اسیران کربلا را به دار الاماره مرکز حکومت عبیدالله بن زیاد فرستاد.
حضرت زینب علیهاالسلام همراه با اسرا وارد دار الامارۀ کوفه شد و در آنجا با عبیدالله بن زیاد حاکم کوفه به مخاصمه پرداخت.
سخنان حضرت زینب علیهاالسلام بر مردم اثری عمیق گذارد و خاندان اموی را رسوا ساخت، سپس عبیداللّه دستور زندانی کردن آنان را صادر کرد. خطبۀ حضرت زینب علیهاالسلام و نیز سخنان امام سجاد علیه‌السلام و ام کلثوم و فاطمه بنت الحسین در کوفه و دارالاماره و نیز اعتراض‌های عبدالله بن عفیف ازدی و زید بن ارقم به مردم کوفه جرئت بخشید و زمینۀ قیام  بر ضد حکومت ظلم را فراهم ساخت.

حضرت زینب علیهاالسلام خطاب به یزید

هر حیله‌ای داری بکار دار و از هر کوشش که توانی دست مدار و دست دشمنی از آستین برآر که به خدا این عار هرگز از تو شسته نشود. سپاس خدا را که پایان کار سادات جوانان بهشت را سعادت و آمرزش مقرر داشت و بهشت را برای آنان واجب انگاشت. از خدا می‌خواهم که پایۀ قدر آنان را والا و فضل فراوان خویش به ایشان عطا فرماید که او مددکار تواناست.
به زودی آنکه تو را بر این مسند نشانده و گردن مسلمانان را زیر فرمان تو کشانده، خواهد دانست که زیانکار کیست و خوار و بی‌یار چه کسی است. در آن روز، داور، خدا و دادخواه، مصطفی و گواه بر تو، دست و پاست. اما ‌ای دشمن و دشمن زادۀ خدا! من هم اکنون تو را خوار می‌دارم و سرزنش تو را به چیزی نمی‌شمارم، اما چه کنم که دیده‌ها گریان است و سینه‌ها سوزان و دردی که از کشته شدن حسین به دل داریم، بی‌درمان. سپاه شیطان [یعنی عبیدالله بن زیاد و سپاهیان او]، ما را به جمع سفیهان [یعنی یزید و کسان او] می‌فرستند تا مال خدا را به پاداش هتک حرمت خدا بدو دهند. این دست جنایت است که به خون ما می‌آلایند و گوشت ماست که زیر دندان می‌خایند و پیکر پاک شهیدان است که گرگان بیابان از هم می‌ربایند. اگر ما را به غنیمت می‌گیری، غرامت خود را می‌گیریم، در آن روز جز کرده زشت چیزی نداری (شهیدی، زندگانی حضرت فاطمه زهرا، ص۲۶۰).

در کاخ یزید

یزید مجلسی ترتیب داده بود و اشراف و سران کشوری و لشکری شام در آن شرکت داشتند. وی در حضور اسرا اشعاری کفرآمیز خواند و دربارۀ پیروزی خود مطالبی گفت و آیات قرآن را به نفع خود تأویل کرد. یزید با چوبدستی که در دست داشت، نسبت به سر بریدۀ فرزند پیامبر جسارت کرد و کینه‌ای که نسبت به پیامبر و اسلام در دل داشت علنی ساخت. او اشعاری از ابن زبعری خواند و چند بیت به آن اضافه کرد که مضمون آنها این بود: ای کاش سران قبیلۀ من که در بَدر کشته شدند، می‌بودند و می‌دیدند که طایفۀ خزرج چگونه از شمشیرهای ما به ناله آمدند، تا از خوشحالی فریاد می‌زدند: ای یزید! دست تو شل مباد! ما بزرگان بنی‌هاشم را کشتیم و آن را به حساب جنگ بدر گذاشتیم و این پیروزی را در برابر آن شکست قرار دادیم. هاشم با حکومت بازی کرد وگرنه، نه خبری از آسمان آمد و نه وحیی نازل شد. (سید بن طاووس، اللهوف، ص۲۱۳) من از نسل خُندُف نیستم اگر از فرزندان احمد انتقام نگیرم.
ناگهان حضرت زینب علیهاالسلام از گوشۀ مجلس با سخنان یزید به مقابله برخاست و با صدای رسا خطبه‌ای ایراد کرد. خطبۀ حضرت زینب علیهاالسلام در کاخ سبز یزید، حقّانیت امام حسین علیه‌السلام و باطل بودن اعمال یزید را آشکار ساخت. خطبۀ منطقی حضرت زینب علیهاالسلام در مجلس یزید، حاضران را سخت تحت تأثیر قرار داد، به گونه‌ای که یزید مجبور شد نسبت به اسرا، اندکی نرمش و انعطاف نشان دهد و از هرگونه واکنش سخت پرهیز کند.
یزید از اطرافیان خود نظر خواست که با اسیران چه کند؟ بعضی گفتند: اینها را نیز به سرنوشت رفتگانشان مبتلا گردان، ولی نعمان بن بشیر به او توصیه کرد تا رفتار ملایمی داشته باشد. (بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۳۵).
در اثر روشنگری حضرت زینب علیهاالسلام یزید مجبور شد جنایت و قتل امام حسین علیه‌السلام را به گردن ابن زیاد بیندازد و او را لعن کند. عماد الدین طبری در کتاب کامل بهایی گزارش کرده زینب علیهاالسلام خواست در شام برای امام حسین علیه‌السلام عزاداری کند و یزید پذیرفت. زنان آل ابوسفیان از جمله هند همسر یزید (در خرابه) به پیشواز اهل بیت علیهم‌السلام رفتند و دست و پای دختران رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله را می‌بوسیدند، گریه و زاری می‌کردند و سه روز عزارداری بپا داشتند. در این عزاداری‌ها مردم آن‌چنان تحت تأثیر قرار گرفتند که می‌خواستند یزید را بکشند. مروان حکم یزید را از اینکه سلطنت او توسط این زنان تباه شود ترساند. از این رو یزید امام سجاد علیه‌السلام را فراخواند و گفت اگر او با امام حسین علیه‌السلام مقابل می‌شد، نمی‌گذاشت کار به اینجا برسد. یزید خواست به آنها هدایایی بدهد که نپذیرفتند. سرانجام، اسیران خاندان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله با تکریم و احترام به مدینه بازگشتند. (عماد الدین طبری، کامل بهایی، ص ۶۴۵).

هجوم به حرم

در پی بحران و جنگ در سوریه اقداماتی توسط گروه‌های تروریستی و داعش برای تخریب حرم حضرت زینب عیهاالسلام در سال ۱۳۹۱ش تا ۱۳۹۴ش صورت گرفت که منجر به آسیب‌دیدگی بخشی از حرم از جمله گنبد و همچنین شهادت برخی از ساکنان و زائران حرم شد.
حضرت زینب علیهاالسلام در کلام معصومان علیهم‌السلام
- رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: «زینب با هزار سختی به انواع بلاها گرفتار خواهد شد» (محمد مهدي تنکابنی، ریاض‌المصائب، ص47).
- حضرت زهرا علیهاالسلام فرمود: «محبت دخترم زینب به حسین بی‌نهایت است که بی دیدار حسین آرام نمی‌گیرد. اگر بوی حسین را نشنود قالب تهی می‌کند» (تنکابنی، ص47).
- امام صادق علیه‌السلام فرمود: «اگر کسی بر مصیبت عمه‌ام زینب علیهاالسلام که با برادر شریک بود، گریه کند و تشکیل مجالس ذکر ما بدهد یا بشنود و گریان شود، اگر به‌قدر بال مگسی چشمش در این مصیبت تَر شود، خداوند او را بیامرزد. این است ثواب و اجر گریه کنندگان بر مصیبت حضرت زینب علیهاالسلام» (جعفر نقدی، زینب الکبری بنت الامام، ص۱۰۴).